فریب خوردگانی از حیوان بدتر!

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم؛ بسم الله الرحمن الرحیم؛ الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین.
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم «الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَهُمْ لَهْوا وّ لعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا»

مروری بر مباحث گذشته

بحثِ ما راجع به قیام امام حسین(علیه‌السلام) بود و عرض کردم که این قیام، صحیفه‬ دروسی در ابعاد گوناگون معنوی‬، معرفتی‬‬‬، فضیلتیِ انسانی، دنیوی‬، اخروی‬، فردی و اجتماعی برای ابنای بشر بود. امام حسین(علیه‌السلام) مُصلحی غیور و انسانی ضد غرور بود؛ نه خود مغرور بود و نه کسی را مغرور کرد، بلکه می‌خواست مغرورین را از ورطه غرور نجات دهد. در اوّلین خطبه‌ای‬ که در روز عاشورا بیان فرمود، همین مساله را مطرح کرد. در جلسه گذشته بحث ما به اینجا رسید که انسان طالب زیستنِ دائمی و طالب بهتر زیستن است؛، هم کمّاً و هم کیفاً. بقا می‌خواهد آن هم نه هر نوع بقایی‬، بقایی همراه با خوشی؛ می-گوید باشم و با صحّت و سلامتی و خوشی هم باشم. هم‌چنین عرض کردم انسان وجداناً در دنیا، جاودانگی و خوشی مطلق را نمی‌بیند و درک این مطلب از سنخِ امور عقلی بود. طلب بقا بی‬جا نیست، پس معلوم می‌شود خداوند چنین مخلوقی را خلق کرده است که طالب بقا باشد، لذا خودش، برای انسان هم زیستِ جاودانگی و هم بهتر زیستن را در نظر گرفته است‬.

آخرِ جلسه گذشته گفتیم حالا که خدا زیستِ جاودانگی و بهتر زیستن را خلق کرده است، آیا این دو را به ما می‌دهد یا خیر؟ وعده کرده است که می‌دهد، خدا هم از قولش تخلّف نمی‌کند. من چند آیه دیگر در این موضوع می‌خوانم، بعد می‌روم سراغ این‌که چرا ما در انتخابمان اشتباه می‌کنیم.

وعده خدا به خوشی جاودانه

ما در این زمینه آیات متعدِّده‌ای داریم که من فقط به عنوان نمونه، دو آیه را عرض می‌کنم؛ جهت هم دارد چون می‌خواهم این آیات را با فرمایش امام حسین(علیه‌السلام) ارتباط دهم. در ‬سوره فرقان می‌فرماید: «قُلْ أَ ذلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتي‏ وُعِدَ الْمُتَّقُون‏»  بگو این دنیا بهتر است یا بهشت جاودان که به پرهیزکاران وعده شده است؟ از این آیه معلوم می‌شود که خداوند جاودانگی را برای انسان در نشئه دیگر وعده کرده است. برای چه کسانی وعده کرده است؟ اسمشان را هم برده است، می‌فرماید: برای کسانی که اهل تقوا هستند. در سوره رعد دارد: «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتي‏ وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُكُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْكَ عُقْبَى الَّذينَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَى الْكافِرينَ النَّار»  عاقبت کار کسانی که متّقی هستند، این‌چنین است.

تطبیق خطبه امام حسین با آیات قرآن کریم

حسین(علیه‌السلام) در همان اوّل خطبه گفت: «عبادَ اللهِ اِتَّقوا الله» یعنی آن چیزی که در نهاد شما است، یعنی زیستن دائم و بهتر زیستن‬، با تقوا‬ حاصل می‌شود. شما راه را گم کرده‬اید. جمله کوتاه اوّلش این است: «عباد الله اتقوا الله». بعد می‌فرماید: «و کونوا مِن الدنیا علی حَذَرٍ» نشئه‬ جاودانگی جای دیگر است؛ این دنیایی که شما می‌بینید، تقاضای شما را برآورده نمی‌کند. حضرت شروع می‌کند دنیا را شرح می‌دهد؛ چون حالات دنیا جزو وجدانیات و واقعیاتِ خارجی بود و خودشان می‌توانستند ببینند، لذا حضرت وارد شرح دنیا شد. پس چرا در عین حال که می‌بینیم، باز به همین دنیا دل می‌بندیم؟! با این که می‌بینیم دنیا ناپایدار است، می‌خواهیم از این دنیا، برای خودمان پایداری به دست آوریم. خودمان داریم می‌بینیم که دنیا آمیخته به ناخوشی است، با این حال می‌خواهیم از آن خوشی بگیریم‬. این حماقت از کجا آمده است؟ این تعبیرهایی که می‌کنم، همه متن روایات است؛ من نمی‌خواهم ادبیاتِ بد داشته باشم‬، این تعبیر در روایت علی(علیه‌السلام) است که فرمود: «أحمقُ الحُمَق الإغترار»

شیطان بیرون و شیطان درون

معارف ما در آیات، روایات و دعاها است. هم آیات، هم روایات و هم ادعیه، دو عامل را برای مغرور شدن انسان مطرح می‌کنند. طبق معارف ما «دنیا و حیات دنیا» عامل غرور است. در این مجموعه یک عامل درونی و یک عامل بیرونی را مطرح می‌کنند. حالا من تحت عنوان شیطان درون و شیطانِ بیرون بحث را ارائه می‌دهم؛ چون می‌خواهم آیات را برایتان بخوانم. در سوره نساء دارد: «وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبيناً يَعِدُهُمْ وَ يُمَنِّيهِمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلاَّ غُرُوراً»  هر کس به جای خدا، شیطان را ولیّ خود بگیرد، خسارت آشکاری را متحمّل شده است. شیطان به آنها وعده می‌دهد و برایشان آرزو می‌پروراند؛ و البته که جز فریب، وعده‌ای نمی‌دهد. این آیه می‌گوید: وعده های شیطان فریبنده است، یعنی تو را به هدفت نمی‌رساند. کار شیطان، راه گم کردن است. در سوره اسراء می‌فرماید: «و ما یَعدهم الشیطان الا غُرورا» در این جمله کار شیطان را مطرح می‌کند.

در سوره حدید دارد: «غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُور»  در اینجا دو عامل را می‌آورد، هم امانیّ و آرزوهایِ بی پایه و کاذبِ درونی فریبت می‌دهد که مربوط به نفس است، «و غرَّکُم باللهِ الغرورُ» و هم غَرور بر وزن فَعول، که از نام‌های شیطان است. شیطان فریبندگی زیادی دارد. لذا در قرآن از او تعبیر به غَرور می‌شود. در سوره لقمان می‌فرماید: «يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»  در سوره فاطر نیز دارد: «فَلاتَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَلايَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُور؛ إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا»

اگر کسی خواست در ادعیه این مطلب را ببیند، بهترین کتاب برای مراجعه صحیفه سجادیه است. امام سجاد در دعای سی‌ویکم صحیفه‌شان همین‌ مطالب را دارند. در خطبه اوّل نهج‌البلاغه هم این مطلب آمده است.  بحث، بحثِ بسیار مفصلی است و من فقط برای اشاره یک جمله از نهج‌البلاغه را می‌خوانم. وقتی جنگ نهروان تمام شد، علی(علیه‌السلام) بین این چند هزار نهروانی‌ها که کشته شده و روی زمین بودند، می‌رفت؛ چون کشته‌شدگان از اصحاب علی(علیه‌السلام) به تعداد انگشتان هم نرسید. حضرت نگاهی به اینها می‌کرد، آن انسان کامل، این جمله را فرمود: «لَكُمْ لَقَدْ ضَرَّكُمْ مَنْ غَرَّكُمْ» میدانی چه کسی به اینها ضرر زد؟ کسی که اینها را فریب داد، به اینها ضرر زد. «فَقِيلَ لَهُ مَنْ غَرَّهُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؟» پرسیدند چه کسی اینها را فریب داد؟ «فَقَالَ الشَّيْطَانُ الْمُضِلُّ» یک، شیطان؛ «وَ الْأَنْفُسُ الْأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ غَرَّتْهُمْ بِالْأَمَانِيِّ»  دو، نفس امّاره. حضرت به هر دو عامل بیرونی و عامل درونی اشاره کردند.

دوباره در جملات علی‌(علیه السلام) است که فرمود: «مَنِ اغتَرَّ بِنَفسِهِ أسلَمَتهُ إلَی المَعَاطِبِ»  هر که به خود مغرور شود، خودش را تسلیم سرزنش ها کرده است. حضرت در اینجا غرور به نفس را مطرح می‌کند. در خطبه صدوسی‌وسه نهج البلاغه‌ای که دست من بود، دارد: «لَقَدِ اسْتَهَامَ بِكُمُ الْخَبِيثُ وَ تَاهَ بِكُمُ الْغُرُورُ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى نَفْسِي وَ أَنْفُسِكُمْ»  شیطان ناپاک، شما را سرگردان نمود و گمراه کرد. شیطان را به خبیث و ناپاک، توصیف می‌کند. درون اینها نکات خیلی ظریفی خوابیده است، ولی من نمی‌خواهم وارد بحثهای مفصل شوم، فهرست‌وار اشاره می‌کنم و رد می‌شوم.

چگونه فریب می‌خوریم؟!

حالا چه می‌شود که انسان فریب می‌خورد؟ مهم این است که این را بفهمیم. مقدماتی را که تا الآن بیان کردیم، فهرست‌وار می‌گوییم و بعد نتیجه‌گیری می‌کنیم. خیلی هم روشن است. اوّل؛ همه انسان ها زیستِ دائمی و بهتر زیستن را می‌خواهند. منشأ هم خودخواهی و حبّ به بقا است. می‌خواهم از بین نروم، باشم و خوش باشم. دوم؛ انسان از نظر حدوث، در دامن مادّه است. من و شما می‌فهمیم که به دنیا آمدیم، زائیده دنیاییم و داریم می‌بینیم که زندگی دنیا دوام ندارد. این را می‌بینیم و شهود ماست. امام حسین و آیات قرآن همین مشاهدات ما را بیان می‌کند. این را کنار آن خواسته درونی بگذار، میبینی که قابل جمع نیست ولی چون این جلوات مادیّت جذبه دارد و با تمایلات درونی و حیوانی من نیز هم‌سو است، لذا من مجذوبش می‌شوم. مطلب خیلی واضح است و هیچ پیچشی ندارد.

اشتباه، سرآغاز فریب خوردگی

همان‌طور که می‌بینیم دنیا دوام ندارد و خوشی‌هایش ناخالص است و این یک امر وجدانی واقعی است که شهود می‌کنیم، این هم همان‌طور است و نمی‌توانیم انکار کنیم که حدوث ما در بستر مادّه بوده و ادامه‌اش نیز در همین بستر است. از آنجا که مادّه این همه برای من جلوه دارد و این جلوه‌ها با تمایلات درونی من همسو است، لذا من مجذوبش می‌شوم. چرا مجذوبش نشوم؟ کسانی که مغرور می‌شوند، دلیل دارند. نعوذبالله خیال نکنید که می‌خواهم از مغرورین حمایت کنم! نه؛ بحثم را می‌خواهم جلو ببرم.

در باب غرور یک بحث مهم مطرح است که این هم وجدانی است. غرور، مغرور شدن و فریب خوردن درونش مسأله اشتباه خوابیده است؛ اشتباه در انتخاب. همیشه غرور در جایی اتفاق می‌افتد که انسان بر سر دوراهی قرار می‌گیرد‏. قبلاً به آن اشاره‏ کردیم که «این ره که تو میروی به ترکستان است» تحقق غرور بر سر دو راهی و اشتباه کردن است. هرگاه انسان بر سر دو راهی قرار می‌گیرد و می‌خواهد راهی را با نیروی اختیار خود انتخاب کند،  باید راه‌ها را بسنجد و ببیند با کدام راه به مقصد می‌رسد.

خداوند راه درست را نشان داده است

این‌طور نیست که خداوند راه درست را برای من مشخص نکرده باشد. یک راه، آن راهی است که هم عقل ـ‌که حجّت درونی من است‌ـ به من می‌گوید درست است و هم وحی می‌گوید که حجت بیرونی است و خالق من است. یک راه دیگری هم هست که از طرفی هم هواهای نفسانی من مجذوب آن شده است. حال چه باید کرد؟! من متحیّر شدم و نمی‌دانم کدام را باید انتخاب کنم! از این طرف انبیا و اوّلیا آمده‌اند و به من می‌گویند: نگاه کن این دنیا نه برایت جاودانگی می‌آورد و نه خوشی دائمی! هیچ‌کدام را در بر ندارد؛ خودت هم داری میبینی. از آن طرف هم وعده آخرت است که من آن را ندیده‌ام امّا این نامشهود، چیزی است که عقلم آن را پذیرفته و نمی‌توانم انکارش کنم.

نیاز حقیقی، پاسخ واقعی دارد

خداوند گفته است: این نیاز و گرایشی را درون تو گذاشتم و تو طالب جاودانگی خوشی دائم هستی، همه‌اش را برای تو خلق کرده‌ام و قول می‌دهم که آن را به تو می‌دهم. من هم کسی نیستم که از  وعده خودم تخلف کنم. «اِنَّ وَعدَ اللهِ حَقُّ» حالا ای مردم فریب دنیا را نخورید! چقدر زیبا است! می‌فرماید: «یا اَیُّها الناس اِنَّ وَعدَ اللِه حقٌّ » ای بر سر دوراهی متحیّر مانده‌ها! تخلف نکنید! این چیزی را که می‌خواهید به شما می‌دهم. یک وقت فریب شیطان را نخورید! هدف گیری‌تان درست بود هدفی را هم که خواستید من برایت درست کرده‌ام، لذا به حرف آن کسی که در گوشتان می‌خواند: راه از این طرف است، گوش ندهید! او دارد شما را گول می‌زند. عجیب این است هم فریب‌کار بودن او را می‌گوید و هم نمونه‌های فریب خوردگان را می‌گوید تا با چشم خودت ببینی. آیا این حرف‌ها برای ما نیست؟! آیا این مطالب در معارف ما نیست؟!

فریب خوردگانی از حیوان بدتر!

واقعاً می‌شود گفت بعضی‌ها از چهارپا هم بدتر بودند. چون اگر به یک بزغاله علف نشان بدهی، دنبالت می‌دود؛ حیوان است دیگر! حالا حیوان یک وقت دنبال کسی می‌دود و او هم کمی علف به آن حیوان می‌دهد تا قدری بخورد و دنبالش برود، یک وقت علف را فقط به او نشان می‌دهند و به دنبال خود می‌کشد. بعضی افراد از این هم بدتر هستند، نه علف را می‌دهند که بخورد و نه چیزی نشانش می‌دهند؛ فقط لفظش را می‌گویند، او هم دنبال آنها راه می‌افتد. در گوشش می‌گویند: علف علف! او هم دنبالش می‌دود. حیوان این‌طور نیست و تا نبیند دنبال کسی راه نمی‌افتد. عمر سعد از آنها است که «وعده حکومت» را به او دادند.

روی سخن با دینداران است

مسأله این است. یعنی بعضی از فریب‌خوردگان دنیا آن‌قدر سست عنصر هستند که با دیدن و شهود این مسائل و این واقعیت‌ها باز هم دنبال دنیا می‌روند. بحث ما راجع به کسی که می‌گوید: من به مبدا و معاد اعتقادی ندارم نیست. ما بحثمان درباره دو سپاه رو به روی هم است که هر دو می‌گویند: ما به مبداء و معاد معتقدیم. در اینجا چه اتفاقی افتاده است؟ خیلی روشن است و آن مسأَله سوءاستفاده از نیروی انتخاب و اختیار است. «و ما یَعِدُهُم الشَیطانُ الّا غُروراً»  آیات و روایات ما دقیق و حساب شده است. اینها ذهنی و فرضی نیست، واقعیت‌گرایی است. حضرت هیچ کدام از خواسته‌های درونی انسان را انکار نمی‌کند و می‌گوید: هدف گیری‌ات درست است امّا راه گم کرده‌ای. سر دو راهی قرار ‌گرفته‌ای و راه گم کرده‌ای. اگر دنیا را انتخاب کنی بدتر از حیوان عمل می‌کنی. نمی‌شود گفت که چنین کسی انسان است. چرا این ودیعه الهیّه عقلانیه‌ای را که به تو دادم به کار نبستی و راه درست را انتخاب نکردی؟! حیف این گوهر گرانبهایی که به تو دادم! تو قابلیت نداشتی و از آن استفاده نکردی!

منبع: پايگاه اطلاع رساني حضرت آيت الله العظمي حاج آقا مجتبي تهراني