یادی از شاعر کتابهای درسی قدیم؛ فکر میکنی اینکار خوبه؟/کشیدن سیگار خوبه؟
به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، امروز ۲۸ آذر سالروز درگذشت عباس یمینی شریف یکی از شاعران و چهرههای مهم ادبیات کودک و نوجوان است که بسیاری از اشعارش، خاطرات دانشآموزان و بچهمدرسهایهای دهههای ۱۳۶۰ و ۷۰ را ساختهاند. به بهانه اینمناسبت مروری بر ادبیات کودک و کارنامه یمینی شریف در اینحوزه داریم.
ادبیات کودک که شامل قصه ها، مَتَل ها و شعرهای آموزنده با زبان ساده و حتی لالایی های مادرانه می شود، بخش مهمی از ادبیات هم ملت را تشکیل می دهد. این سروده ها و داستان های آموزنده و سرگرم کننده، پیشینه ای بس دراز در ادب پارسی داشته و حتی به دوران پیش از اسلام باز می گردد. (نمونه آن، حکایت های "کلیله و دمنه" یعنی داستان هایی است که از زبان حیوانات نقل می گردد و به شیوه غیر مستقیم، مفاهیم آموزنده را به دیگران به ویژه کودکان و نوجوانان منتقل می سازد؛ داستان هایی که اصل آن هندی و به زبان سنسکریت بوده و در روزگار ساسانی به زبان پهلوی برگردان می شود و پس از اسلام نیز توسط ادیب و مترجم ایرانی "عبد الله بن مُقَفَّع" به عربی ترجمه می شود).
در ادبیات معاصر نیز به این بخش عنایت ویژه ای مبذول داشته شده و بخش مهمی از کتاب های فارسیِ دبستان، شعرها و داستان های منظوم است و حاوی نکته های شیرین، خواندنی و آموزنده برای کودکان بوده و گاهی آن چنان در اعماق جانشان نفوذ می کند که تا سالهای بزرگسالی نیز از آن یاد کرده و خاطرات شیرینی از این بخش از ادب پارسی در ذهنشان نقش می بندد.
آموزش به کودکان، فرایندی دشوار و پیچیده بوده و والدین و معلمان از آغاز سنین کودکی باید یادگیری به کودکان را جدی گرفته و از جمله اهمیت گوش دادن را بخشی از آموزش بدانند. درک شنیده ها از منظر تربیت، اهمیت بسزایی دارد و در این میان، خواندن داستان و شعر نیز برای کودکان بسیار مفید بوده و روند آموزش و تربیت آنان را تسریع می کند. (تاثیر ادبیات بر زبان کودک، ص124).
کودک، انسان کوچکی بوده، برخوردار از وجدان پاک و آماده آموزش و تربیت است و ادبیات، نقش مهمی در شکوفا سازی استعداد کودکان و پروراندن اخلاق گرایی در میان آنان ایفا می کند. به تعبیر دکتر هوگارت، "ادبیات، کشف می کند، بازآفرینی می کند و در جست و جوی معناست". (ادبیات کودک نگاهی به ادبیات کودکان فرانسه، ص7).
در ادبیات پارسی خارج از جغرافیای ایران نیز شعر کودک و نوجوان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و برخی از سرایندگانِ تاجیک و افغان، به این مهم پرداخته و به آموزشِ کودکان با زبان شعر و داستان، عنایت ویژه ای مبذول داشته اند؛ از جمله میر سید میرشکر (نویسنده و شاعر تاجیکستانی و از پیشکسوتان شعر کودک؛ وفات یافته در سال 1993) و عبد السلام دهاتی (درباره ادب کودکان آثاری برجای نهاده و برخی از شعرهایش در کتب درسی دبستان در تاجیکستان، گنجانده شده است) و دیگر سرایندگانی که با ذوق و علاقه به ثبت آثاری در این بخش مهم از ادبیات پرداخته و کوشیده اند زندگی را برای کودکان شیرین تر کرده و آموزش را به آنان آسانتر نمایند و از این رهگذر به کودکانِ پارسی گوی خدمتی نمایند. (بوی جوی مولیان شعر معاصر تاجیک، ص89).
در ادب کودک و نوجوانِ پارسی، مرحوم "عباس یمینی شریف" از جایگاهی کم مانند برخوردار بوده و عمر خویش را به نگارش، خلق و ثبت آثاری در این زمینه مصروف داشته و در این کار، بسیار موفق بوده است. وی در سال 1298 خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود و کودکی اش را در منطقه دربند (شمال تهران) گذراند و در سال 1321 نخستین سروده اش برای کودکان منتشر شد.
او از موسسان شورای کتاب کودک، برنده چنین جایزه در بخش ادبیات کودکان، نخستین سردبیر مجله "بازی کودکان" و "کیهان بچه ها" بوده که حدود نیم قرن از عمرش را به کار برای کودکان و توسعه فکر، تربیت و ادب کودکانِ این مرز و بوم اختصاص داده و حاصل تلاش های وی، نگارش نزدیک به 30 کتاب درباره شعر و ادبیات کودکان و نوجوانان است؛ از جمله: گلهای گویا، آواز فرشتگان، باغ نغمه ها، سفر با تور، آوای نوگلان و ... وی سرانجام به سال 1368 خورشیدی چشم از جهان فروبست.
شعر مرحوم یمینی شریف درباره کودکان، سرشار از آموزش، امید، طراوت و خرمی بوده و در سروده هایش به مساله آموزش و تربیت کودکان با زبان شعر، توجه ویژه ای داشته است؛ به طور نمونه درباره زیان های سیگار کشیدن، چنین سروده است:
فکر می کنی این کار خوبه؟/ کشیدن سیگار خوبه؟
تو آدمی یا دودکشی؟/ یا چوب روی آتشی؟
آخر بگو چه سود داره؟/ چه فایده این دود داره؟
سیگار کشی هنر نشد/ جز مایه ضرر نشد
باعث زجر و دردسر/ برای مردم دگر (نیم قرن در باغ شعر کودکان، ص37).
وی درباره رابطه پدر بزرگ با نوه خردسالش و مهربانی های او که یادآور دوران کودکی برای هر خواننده ای است، چنین می گوید:
بابا بزرگ پیرم/ دستشو من می گیرم
چه خوب و مهربانه/ چه شاد و خوش زبانه
موهای مثل برفش/ بامزه کرده حرفش
چین و چروک رویش/ با موهای ابرویش
چه خوبه و چه زیبا/ همیشه شاده با ما
هر جا او را می بینم/ روی زانوش میشینم
قصه می گه برایم/ میاد تو بازی هایم
پهلوی من می مانه/ کتاب برام می خوانه
او خیلی خوب و داناست/ خیلی مواظب ماست (همان، ص56).
شاعر درباره عید نوروز که برای همگان به ویژه کودکان بسیار جذاب و خاطره انگیز است، چنین می سراید:
شد عید نوروز/ عید دل افروز/ در باغ ها باز/ شد غنچه ها باز/ سبز است و خندان/ باغ و بیابان/ گنجشک زیبا/ گوید به گل ها/ ما بچه ها هم/ شادیم و خرم/ در خانه با ما/ مامان و بابا/ شادند و خوشحال/ چون نو شده سال/ ساعت خوش و شاد/ هی می زند داد/ تیک تیک تیک تیک/ تبریک تبریک (همان، ص59).
وی در تشویق کودکان به کتاب خوانی و آموزش این عادت مفید در میان آنان، چنین سروده است:
ما کودکانیم/ شیرین زبانیم/ تنها و با هم/ کتاب می خوانیم/ ما در دبستان/ شادیم و خندان/ چون گل که دارد/ جا در گلستان/ گفتار ما خوب/ هر کار ما خوب/ با هر کسی هست/ رفتار ما خوب (همان، ص60).
از مشهورترین سروده های مرحوم یمینی شریف، این ابیاتی است که به افتخار فرزندان سرزمین ایران سروده است:
ما گل های خندانیم/ فرزندان ایرانیم/ ایرانِ پاک خود را/ مانند جان می دانیم/ ما باید دانا باشیم/ هشیار و بینا باشیم/ از بهرِ حفظ ایران/ باید توانا باشیم/ آباد باشی ای ایران/ آزاد باشی ای ایران/ از ما فرزندان خود/ دلشاد باشی ای ایران (همان، ص62).
شاعر، در سروده ای دیگر، کتاب را یار مهربان، اندرزگو پرفایده و یاری مهربان توصیف می کند:
من یار مهربانم/ دانا و خوش بیانم/ گویم سخن فراوان/ با آنکه بی زبانم/ پندت دهم فراوان/ من یارِ پند دانم/ من دوستی هنرمند/ با سود و بی زیانم/ از من مباش غافل/ من یارِ مهربانم (همان، ص63).
وی برای شناسایی حیوانات و ویژگی هایشان برای کودکان نیز سروده های ساده و زیبایی سروده و خردسالان را با حیوانات آشنا می کند. وی در توصیف مورچه، به شیوه غیر مستقیم کودکان را به آموختن از پرکاری، آینده نگری و تلاش بسیار این حشرات کوچک فرا می خواند:
مورم و دانه می برم/ دانه به لانه می برم
به هر طرف رو می کنم/ روی زمین بو می کنم
این ور و آن ور می دوم/ این سر و آن سر می روم
کوشش و دست و پا کنم/ تا خوردنی پیدا کنم
کارم پر از دردسر است/ بار از خودم سنگین تر است
با کوشش و با کار خود/ پر می کنیم انبار خود
تا چون زمستان می رسد/ با برف و بوران می رسد
مشکل نباشد زندگی/ در سختیِ بارندگی (همان، ص68).
یمینی شریف همچنین قدرشناسی کودکان از زحمات بی دریغ پدران و مادران (به ویژه مادران) را نیز از نظر دور نداشته و درباره مادر، مهربانی و خیرخواهی مادران چنین می سراید:
فرزند، گل امید مادر/ آن مادر از فرشته بهتر/ از هر نِگَهش درست پیداست/ از من به دلش چه آرزوهاست/ خواهد همه چیزِ خوب عالم/ باشد همه بهرِ من فراهم/ خواهد که بیفتم از همه پیش/ بهتر شوم از غریبه و خویش/ خواهد که تمام روزِ هر سال/ باشم سرِ حال و شاد و خوشحال/ مردم همه کارِ من پسندند/ با مهر به من زنند لبخند/ امسال که روز مادر آمد/ خورشید به شوق او درآمد/ کاری کنم از برای مادر/ چیزی بگیرم برایش از در/ رویش ببوسم به او بگویم/ هر جا هستم به یاد اویم (همان، ص70).
وی درباره گل سرخ چنین گفته:
گل سُرخم و زیبا/ عروسِ همه گلها/ گلستان را همیشه/ کنم جای تماشا/ منم شایسته آن/ که باشم در گلستان/ ز من بهتر ندانند/ گلی را باغبانان (همان، ص73).
شاعر، درباره گل بنفشه چنین سروده است:
ای بنفشه پیک گل ها/ ای گل خودروی زیبا/ بَه، چه زود امسال گشتی/ در میان باغ پیدا/ شاد شد قلبم زِ رویت/ تازه شد جانم زِ بویت/ تا ترا خوشحال دیدم/ آمدن خوشدل به سویت/ ای گلِ خوشبوی صحرا/ ای بهشتی روی زیبا/ مژده ای آورده ای یا/ آمدی بهرِ تماشا؟ (همان، ص88).
او در سرود های با نام "پرستوها بازگشتند" می گوید:
پرستوها شتابان بازگشتند/ ز دریاها و صحراها گذشتند
ز لای و گل به زیر سقف خانه/ برای خویش سازند آشیانه
بخواندن مرغکان آغاز کردند/ درختان برگ ها را باز کردند
روان شد گله های گوسفندان/ به روی کوه های سبز و خندان
همه در جنبش اند و شور و غوغا/ به جنگل، در هوا، دریا و صحرا
یخ و برف زمستان شد دگر آب/ بنفشه باز شد چشمانش از خواب
بهار آید جهان بیدار گردد/ زمین ها گلشن و گلزار گردد (همان، ص97).
مرحوم عباس یمینی شریف شاعری است که عمر خود را وقف خدمت خالصانه و بی دریغ به کودکان و نوجوانان کرده و شعرهای طرب انگیز، روح فزا، خواندنی و قابل فهم برای کودکان (در سنین گوناگون) سروده که مربیان و معلمانِ دبستان ها با استفاده از آن می توانند هم کودکان را سرگرم کرده و هم نکته های آموزنده و حالِ خوب را با زبان شعر به آنان انتقال دهند.
آموزش به کودکان، هنری دشوار است؛ چرا که مخاطبش، کودکان هستند و این قِشر از جامعه با راستی و معصومیتی که در آنان نهادینه شده، مستعدِ دریافت آموزش بوده و این آموزش ها در ذهنشان نقش می بندد و تا روزگار بزرگسالی همراهی شان خواهد کرد. ادبیاتِ کودک نیز تجاربی ارزنده به آنان منتقل کرده و کودکان با شنیدن شعر و داستان های کودکانه، اطلاعات نوینی به دست آورده که موجب راهبری کودک می گردد و راهنمایی های اخلاقی را به آنان منتقل ساخته و در یک سخن، به شکل گیری شخصیت کودکان کمک شایانی می کند و نیازهای عاطفی و ذهنی آنان را نیز تامین کرده و موجب لذت کودکان نیز می گردد. از این رو، عباس یمینی شریف، حق سترگی بر گردن کودکان این مرز و بوم داشته و خدمت شایانی به ادبیات کودکان تقدیم کرده است.
محمدجواد گودینی پژوهشگر و مدرس دانشگاه
فهرست منابع:
۱- بهداد، بهاره (ترجمه)، ادبیات کودک نگاهی به ادبیات کودکان فرانسه، تهران، سوره مهر 1386
۲- شریفی، هدیه، تاثیر ادبیات بر زبان کودک، انتشارات انجمن نویسندگان 1385
۳- وهاب، رستم، بوی جوی مولیان شعر معاصر تاجیک، انجمن شاعران ایران 1393
۴- یمینی شریف، عباس، نیم قرن در باغ شعر کودکان، انتشارات روش نو 1374
