اثرات مالیات بر درآمد مولد و درآمد غیر مولد در اقتصاد ایران

برای روشن شدن موضوع اثرات مالیات بر درآمد مولد و درآمد غیر مولد در اقتصاد ایران باید اول فرق بین درآمد مولد و درآمد غیرمولد توضیح داده شود.

 ۱) درآمد مولد، درآمدی که از تولید کالا یا خدمت واقعی شکل می‌گیرد. پشتوانه درآمد مولد کار، سرمایه‌گذاری در تولید، نوآوری یا خدمت‌رسانی می‌باشد. به عنوان مثال، سود واحد صنعتی یا کشاورزی، درآمد ناشی از صادرات کالا، حقوق و دستمزد نیروی کار، سود شرکت‌های خدماتی (مثل حمل‌ونقل، آموزش، درمان، فناوری) درآمد مولد نامیده می‌شود. مالیات بر درآمد مولد جای بحث دارد. در بیشتر کشور‌ها نرخ مالیات بر این درآمد‌های مولد پایین‌تر در نظر گرفته می‌شود یا معافیت‌هایی اعطاء می‌گردد که هدف از آن تشویق به تولید، اشتغال و نوآوری است. مثلاً: معافیت مالیاتی برای تولیدکنندگان صادراتی یا صنایع دانش‌بنیان.

 ۲) درآمد غیرمولد، درآمدی که ارزش‌افزوده واقعی در اقتصاد ایجاد نمی‌کند و بیشتر ناشی از واسطه‌گری، رانت یا سفته‌بازی است، درآمد عیر مولد گویند. بعنوان مثال، سود حاصل از خرید و فروش مکرر زمین و مسکن بدون ساخت‌وساز. دلالی ارز، طلا یا خودرو، رانت ناشی از امتیازات خاص (مثلاً مجوز واردات با ارز دولتی)، سود‌های کلان حاصل از سوداگری در بورس یا بازار‌های مالی بدون پشتوانه تولید.

مالیات بر درآمد غیرمولد: در بسیاری از نظام‌های مالیاتی پیشرفته (مثل اروپا، آمریکا، ترکیه)، نرخ مالیات بر درآمد غیرمولد بالاتر تعیین می‌شود. ابزار‌هایی مثل «مالیات بر عایدی سرمایه» یا «مالیات بر معاملات مکرر» با هدف: ۱) کاهش انگیزه برای سفته‌بازی و سوداگری. ۲) هدایت سرمایه‌ها به سمت تولید، اجرا می‌گردد. 

مقایسه سیاستی: در حالت ایده‌آل، مالیات کم یا معافیت برای درآمد مولد، بسیار موثر است. همچنین مالیات سنگین بر درآمد غیرمولد اکیدا توصیه شده است. در ایران بصورت اجمالی، فشار مالیاتی بیشتر روی تولیدکننده‌ها و حقوق‌بگیران است. در مقابل، بخش زیادی از درآمد‌های غیرمولد (مثل سود سفته‌بازی در ملک، ارز، طلا) بدون مالیات یا با فرار مالیاتی گسترده باقی مانده است.

 به همین دلیل سرمایه‌ها به‌جای تولید به سمت بازار‌های دلالی می‌روند. مالیات باید به‌گونه‌ای طراحی شود که خود پاداش تولید و اشتغال باشد، و در مقابل سفته‌بازی، دلالی و رانت‌خواری پرهزینه گردد. برای درآمد مولد، نرخ پایین + معافیت‌های هدفمند + تشویق به خوداظهاری، تاکید و توصیه شود و برای درآمد غیرمولد، نرخ بالا + نظارت سیستمی دقیق + جریمه‌های سنگین برای فرار از مالیات در نظر گرفته و شدیدا اعمال شود. اساس عدالت مالیاتی این است که مولد‌ها کمتر تحت فشار باشند و غیرمولد‌ها به‌طور دقیق مالیات بدهند.

در ادامه اثرات منفی مالیات بر درآمد مولد را بطور مختصر توضیح میدهیم. مالیات بر درآمد مولد اثر منفی بر تولید داشته و به آن ضربه می‌زند. مطابق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، لازم است دولت ضمن تجدید نظر بر نحوی اخذ مالیات بر درآمد‌های مولد و غیر مولد، می‌بایست زمینه ایجاد، رشد و توسعه سرمایه گذاری در تولید را فراهم نماید.

مالیات اگر درست طراحی نشود، می‌تواند به تولید آسیب جدی زده و موجب تعطیلی آن شود، زیرا اگر نرخ مالیات بالا باشد، موجب کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری می گردد و سرمایه‌گذار ترجیح می‌دهد سرمایه را به بازار‌های غیرمولد (زمین، طلا، ارز) منتقل کند. وقتی تولیدکننده علاوه بر هزینه انرژی، مواد اولیه، حقوق و بیمه باید مالیات سنگین هم بدهد، قیمت تمام‌شده محصول بالا می‌رود و نهایتا موجب افزایش هزینه تولید گردیده و کاهش رقابت‌پذیری صادراتی را در بر دارد، زیرا تولیدکننده‌ای که مالیات زیاد می‌پردازد نمی‌تواند با رقیب خارجی که مشوق مالیاتی دارد رقابت کند. علاوه بر این زمینه ایجاد رشد اقتصاد زیرزمینی را نیز، فراهم می‌نماید. فشار مالیاتی زیاد باعث می‌شود بخشی از فعالیت‌های تولیدی به سمت فرار مالیاتی و حساب‌های غیرشفاف برود.

با این حال، مالیات بر درآمد مولد اگر اصلاح‌شده و عادلانه باشد، می‌تواند اثر مثبت هم داشته باشد، زیرا درآمد مالیاتی صرف جاده، انرژی، آموزش و بهداشت می‌شود که به نفع تولیدکننده است. ایجاد رقابت سالم، وقتی همه تولیدکننده‌ها به‌طور عادلانه مالیات میدهند، مانع رانت و فرار مالیاتی گرفته می‌شود. حذف انگیزه فرار سرمایه به بازار‌های غیرمولد، اگر درآمد مولد مالیات کمتر بدهد و درآمد غیرمولد مالیات سنگین باشد، سرمایه‌گذار به سمت تولید کشیده می‌شود.

البته راهکار‌هایی برای کاهش اثر منفی مالیات بر درآمد مولد وجود دارد که لازم است دولت به آن اهتمام لازم داشته باشد، از جمله: ۱) نرخ پایین و پلکانی برای تولیدکنندگان (مثلاً شرکت‌های کوچک ۱۰٪، متوسط ۱۵٪، بزرگ ۲۰٪). ۲) معافیت مشروط: معافیت برای صادرات، اشتغال‌زایی، یا سرمایه‌گذاری مجدد سود در همان کسب‌وکار. ۳) ارائه تسهیلات مالیاتی برای صنایع نوپا و دانش‌بنیان.

۴) جایگزینی فشار مالیاتی از تولید به سوداگری، که در اینصورت درآمد غیرمولد باید بار اصلی مالیات را بدهد. در نتیجه اگر مالیات از درآمد مولد زیاد و غیرمنطقی باشد، اثر منفی جدی بر تولید می‌گذارد. اما اگر عادلانه و هوشمندانه طراحی شود (نرخ کم + معافیت هدفمند + نظارت دقیق بر غیرمولدها)، نه‌تنها به تولید لطمه نمی‌زند، بلکه باعث شکوفایی اقتصاد و عدالت اجتماعی هم می‌شود. در اینجا بمنظور درک راحت‌تر موضوع مثالی از یک پروژه تولیدی فرضی ارائه می‌نماییم. بعنوان مثال شما ساخت کارخانه یا کارگاه ۵۰ واحد سرمایه‌گذاری اولیه می‌کنید، و فرض کنیم هر سال ۱۵ واحد سود عملیاتی دارد و مدت این پروژه برای ۵ سال باشد، حالا ببینیم اگر نرخ مالیات ۱۰٪ باشد چه می‌شود و اگر ۳۰٪ باشد چه تفاوتی ایجاد می‌کند.

 حالت اول، مالیات ۱۰٪: از ۱۵ واحد سود، فقط ۱٫۵ واحد مالیات می‌پردازید و ۱۳٫۵ واحد خالص باقی می‌ماند. یعنی تقریباً کل سود در خدمت بازپرداخت سرمایه‌گذاری و رشد پروژه می‌ماند. در نتیجه، بازگشت سرمایه سریع‌تر است (کمتر از ۴ سال).

ارزش اقتصادی پروژه مثبت و قابل‌قبول خواهد بود و سرمایه‌گذار انگیزه دارد در تولید بماند یا حتی سرمایه بیشتری تزریق کند.

حالت دوم، مالیات ۳۰٪: از ۱۵ واحد سود، ۴٫۵ واحد مالیات می‌پردازید و فقط ۱۰٫۵ واحد خالص باقی می‌ماند. در این صورت بازگشت سرمایه طولانی‌تر شده (بیش از ۵ سال) و ارزش اقتصادی پروژه به‌شدت کاهش می‌یابد. در نتیجه، پروژه ممکن است از نظر مالی «لب مرز یا حتی زیان‌ده» به نظر برسد. سرمایه‌گذار برای توجیه‌پذیر شدن پروژه مجبور است یا قیمت محصولات را بالا ببرد (که به تورم دامن می‌زند) یا بهره‌وری خیلی بیشتری خلق کند (که همیشه امکان‌پذیر نیست).

در بدترین حالت سرمایه‌گذار ممکن است قید تولید را بزند و سرمایه‌اش را به بازار‌های غیرمولد مثل مسکن، ارز و طلا منتقل کند.

در نتیجه می‌توان گفت در حالت مالیات کمتر مثلا ۱۰٪، پروژه‌ها جذاب باقی می‌مانند، سرمایه‌گذاری در تولید ادامه پیدا می‌کند و اشتغال ایجاد می‌شود. اما در حالت مالیات بیشتر مثلا ۳۰٪، پروژه‌ها توجیه اقتصادی خود را از دست می‌دهند، سرمایه به سمت سوداگری و فعالیت‌های غیرمولد حرکت می‌کند؛ بنابراین اخذ مالیات از درآمد مولد اگر در سطح معقول و هوشمندانه باشد، به تولید ضربه نمی‌زند. اما اگر نرخ‌ها زیاد و بدون تمایز با درآمد غیرمولد تعیین شوند، نتیجه‌اش کاهش تولید، افزایش بیکاری و رشد فعالیت‌های غیرمولد خواهد بود.