پشت پرده تجارت میلیاردی تریاک در ایران!

پر از دود؛ صدای قُل‌قُل قلیان بود. پشت دخل، پیرمردی با پیراهن چهارخانه، چای لیوانی می‌ریخت و با هر نعلبکی، قصه‌ای تحویل مشتری می‌داد.

 مردی با مو‌های سفید و چشم‌های خواب‌آلود گفت: «جوون که بودم، تریاک دوا بود. بابام می‌گفت می‌زنی، درد زانو رو یادِت می‌ره. حالا شده بلای جون جوونا.» بابا غلام لبخند زد: «اون وقتا بساط توی قهوه‌خونه پهن می‌شد، حالا توی زندان.» همه خندیدند، اما خنده‌شان کوتاه بود. بیرون، موتوری رد شد با بار سنگین از سمت شرق. هیچ‌کس چیزی نگفت. فقط دود بود که از قهوه‌خانه بیرون می‌رفت، ولی قصه‌اش در هوا می‌ماند.

از دوا تا قاچاق: قصهٔ تغییر تریاک در ایران

به گزارش تابناک ، تریاک یا «اوپیم» (Opium) همان شیرهٔ خشک‌شدهٔ گیاه خشخاش است. در طب سنتی، برای تسکین درد، بی‌خوابی و حتی دل‌پیچه استفاده می‌شد. پزشکان قدیم می‌گفتند «مخدر» یعنی دارویی که خواب و آرامش می‌آورد.

همین شد که از قاجار تا پهلوی، تریاک پای ثابت قهوه‌خانه‌ها و خانه‌های اعیان و فقرا بود. اما دههٔ ۱۹۵۰ که رسید، با فشار کشور‌های غربی و کنوانسیون‌های بین‌المللی، دولت ایران تولید رسمی خشخاش را ممنوع کرد. قاچاقچیان، اما راه دیگری پیدا کردند: از مرز‌های شرقی، با قاطر و شتر، بعدتر با وانت و تریلی.

آمار امروز حیرت‌آور است. بر اساس گزارش World Drug Report ۲۰۲۳، ایران در سال‌های اخیر بین ۶۰ تا ۷۰ درصد کل کشفیات جهانی تریاک را انجام داده.

 این یعنی حجم عظیمی از مواد از افغانستان، که ۸۵ درصد تریاک جهان را تولید می‌کند، از خاک ایران عبور می‌کند. طبق برآورد «طرح شیوع‌سنجی ملی» وزارت بهداشت (۲۰۱۷) و تحلیل‌های WHO، حدود ۲٫۵ تا ۳ درصد جمعیت بالای ۱۵ سال ایران مصرف‌کننده منظم یا گاه‌به‌گاه اوپیات‌ها هستند؛ یعنی چیزی حدود ۱٫۸ تا ۲ میلیون نفر. در میان مصرف‌کنندگان، تریاک همچنان پرطرفدارترین شکل اوپیات است، اما هروئین و شیره هم سهم دارند.

بعد از انقلاب، «قانون مبارزه با مواد مخدر» با مجازات‌های سخت تصویب شد — از حبس تا اعدام برای مقادیر سنگین. اما از اوایل دههٔ ۱۳۸۰، برنامه‌های درمان نگهدارنده با متادون و بوپرنورفین راه افتاد تا مصرف‌کنندگان مزمن، از دایره قاچاق و جرم خارج شوند. در ادبیات جرم‌شناسی، این را «ترکیب کنترل عرضه و کاهش تقاضا» می‌نامند، اما موفقیتش همیشه به سیاست و اقتصاد روز گره خورده

چند آمار تکان دهنده!

- بر اساس گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال ۱۴۰۰، هزار و پانصد  تن تریاک در ایران مصرف شده است. 

- پژوهش دانشگاه تهران (۱۳۹۸) نشان می‌دهد چهلل درصد معتادان ایرانی مصرف تریاک را از سنین زیر ۲۰ سال شروع کرده‌اند. 

طبق آمار پلیس مبارزه با مواد مخدر سالانه بیش از ۳۰۰ اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر انجام می‌شود.

فرهنگ دود و شوخی: تریاک در حافظهٔ ایرانی

تریاک فقط یک مادهٔ شیمیایی نیست، بخشی از فرهنگ و حتی زبان ماست. در طنز‌های دوران مشروطه، «تریاکی» آدمی بود که با نیش و کنایه، جهان را نقد می‌کرد.

در جوک‌های دههٔ ۴۰، شیره‌ای‌ها را «فیلسوفان قهوه‌خانه» می‌خواندند. حتی ضرب‌المثل ساختیم: «فلانی شیره مالید» یعنی آرام‌آرام سرت را کلاه گذاشت، مثل همان قلیان که شیره‌اش آهسته قل می‌زند.

اما پشت این شوخی‌ها، واقعیتی تلخ پنهان است. پژوهش‌های اجتماعی دانشگاه تهران و مقالات منتشرشده در Substance Use & Misuse نشان داده‌اند که وابستگی به اوپیات‌ها باعث افت شدید بهره‌وری، فروپاشی روابط خانوادگی، و افزایش جرایم خرد شده. جالب اینجاست که در بسیاری از روستا‌های مرزی، تریاک هنوز هم به چشم «داروی بی‌ضرر» دیده می‌شود و حتی برای سالمندان تجویز غیررسمی می‌شود. این شکاف بین تصور فرهنگی و واقعیت پزشکی، یکی از دلایل ماندگاری مصرف تریاک در ایران است.

تجربه پرتقالی برای مهار تریاک 

پرتغال به‌عنوان یکی از موفق‌ترین کشور‌ها در مهار بحران اعتیاد به مواد مخدر، به‌ویژه تریاک و مشتقات آن مانند هروئین، الگویی جهانی ارائه کرده است.

 در دهه ۱۹۸۰، پرتغال با اپیدمی ویرانگر هروئین مواجه بود که به افزایش مرگ‌ومیر، شیوع بیماری‌هایی مانند ایدز و هپاتیت، و جرایم مرتبط با مواد مخدر منجر شده بود. تقریباً از هر ۱۰۰ نفر، یک نفر درگیر اعتیاد بود و شهر‌هایی مانند لیسبون به مراکز توزیع و مصرف مواد مخدر تبدیل شده بودند.

 این بحران ریشه در عوامل اجتماعی و تاریخی داشت، از جمله محدودیت‌های شدید دوران دیکتاتوری چهل‌ساله آنتونیو سالازار که جامعه را از پیشرفت محروم کرده بود. پس از فروپاشی این رژیم در سال ۱۹۷۴، ورود مواد مخدر به کشور و عدم آمادگی اجتماعی برای مواجهه با آن، به گسترش سریع اعتیاد دامن زد.

در سال ۲۰۰۱، پرتغال رویکردی جسورانه و نوآورانه اتخاذ کرد: جرم‌زدایی از مصرف و حمل مقادیر شخصی همه انواع مواد مخدر، از جمله تریاک، هروئین، کوکائین و ماری‌جوانا. برخلاف جرم‌انگاری که افراد را به حاشیه می‌راند، این سیاست بر درمان و بازپروری متمرکز شد. به‌جای مجازات، افراد معتاد به مراکز مشاوره و درمان ارجاع داده می‌شدند.

 دولت برنامه‌های جامعی برای حمایت از مصرف‌کنندگان راه‌اندازی کرد، از جمله ارائه متادون، خدمات بهداشتی، و حتی کمک‌های کاریابی. تغییر فرهنگ عمومی نیز بخش کلیدی این استراتژی بود؛ زبان تحقیرآمیز علیه معتادان کنار گذاشته شد و آنها به‌عنوان بیمار، نه مجرم، دیده شدند. این رویکرد دوستانه، افراد را به مراجعه به مراکز درمانی تشویق کرد و ترس از مجازات را کاهش داد.

نتایج این سیاست چشمگیر بود. مصرف مواد مخدر غیرقانونی در میان جوانان کاهش یافت، شیوع بیماری‌هایی مانند ایدز و هپاتیت به شدت افت کرد، و تعداد افرادی که برای درمان مراجعه کردند دو برابر شد. مرگ‌ومیر ناشی از سوءمصرف مواد و جرایم مرتبط با آن نیز کاهش یافت. برخلاف نگرانی‌های اولیه، جرم‌زدایی به افزایش مصرف منجر نشد، بلکه با حذف انگ اجتماعی و ارائه حمایت، به افراد کمک کرد تا به زندگی عادی بازگردند. این مدل، معروف به «مدل پرتغالی»، به الگویی برای سایر کشور‌ها تبدیل شد. با این حال، چالش‌هایی مانند فشار مالی بر سیستم بهداشتی به دلیل بیماری‌های مرتبط با مصرف طولانی‌مدت مواد و کندی در اجرای برخی برنامه‌های پیشگیرانه همچنان وجود دارد. با وجود این، موفقیت پرتغال نشان داد که رویکردی انسانی و مبتنی بر شواهد می‌تواند در مهار اعتیاد به تریاک و سایر مواد مخدر مؤثر باشد

امروز: مرز‌های داغ، درمانگاه‌های شلوغ

ایران امروز هم‌زمان در خط مقدم «جنگ با مواد» و در صف اول درمان معتادان ایستاده. اصطلاح پلیسی «حلقه توزیع» یعنی همان شبکه پیچیده قاچاقچیان و دلالان که از مرز تا کوچه‌های شهر کشیده شده. مقابله با این حلقه، سالانه جان ده‌ها مأمور مرزبانی را می‌گیرد.

در درمانگاه‌های اعتیاد، پزشکان با روش «حفظ کیسه» (Maintenance Therapy) سعی می‌کنند مصرف‌کنندگان مزمن را به جای مواد غیرقانونی، با دارو‌های کنترل‌شده مثل متادون نگه دارند. طبق آمار وزارت بهداشت (۱۴۰۱)، بیش از ۷۵۰ هزار نفر در این برنامه‌ها ثبت‌نام کرده‌اند، اما بخش بزرگی از آنها هنوز گه‌گاه به بازار سیاه برمی‌گردند.

 تحقیقات منتشرشده در International Journal of Drug Policy نشان می‌دهد که برنامه‌های نگهدارنده می‌توانند جرایم مرتبط با مواد را تا ۴۰ درصد کاهش دهند، اگر همراه با حمایت اجتماعی و اشتغال‌زایی باشند.

مشکل اینجاست که بیکاری، فقر و دسترسی آسان به مواد ارزان‌قیمت، همان‌قدر که مرزبانان را خسته می‌کند، درمانگران را هم بی‌انگیزه می‌سازد. راه‌حل شاید نه فقط در مرز یا دادگاه، که در مدرسه، کارخانه و محله باشد — جایی که دود هنوز قصه می‌سازد، اما شاید بشود قصه را عوض کرد./دکتر کریم رامه 

نظر شما چیست؟ با معضل تریاک در ایران چه میتوان.کرد؟