سرعت خرگوشی مصرف بنزین، حرکت لاک‌­پشتی ساخت پتروپالایشگاه­‌ها / خودکفایی بنزین با وضعیت فعلی احداث پتروپالایشگاه‌ها: «تعبیر وارونه یک رویا»!

به گزارش خبرنگار تابناک اقتصادی؛ با وجود اینکه شکسته شدن رکورد مصرف بنزین طی ماه­ های اخیر و احتمال واردات آن در سال آینده، زنگ خطر را برای اقتصاد نفتی ایران به صدا درآورده است، عزم جدی در وزارت نفت برای ساخت پتروپالایشگاه‌ها و پیشگیری از بحران سوخت در سال‌های آینده دیده نمی‌شود.

از رکورد مصرف بنزین تا احداث پتروپالایشگاه‌ها

در روز‌های گذشته، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده ­های نفتی ایران، از افزایش ۲۰ درصدی مصرف بنزین در مقابل رشد ۵ درصدی تولید این محصول خبر داد.

هم اکنون میانگین مصرف بنزین در کشور، روزانه حدود ۱۰۵ میلیون لیتر است و میزان تولید نیز تقریبا با مصرف برابری می­ کند. این در حالی است که میزان مصرف بنزین در اربعین امسال، از روزانه ۱۱۲ میلیون لیتر گذشت و رکورد آن شکست.

در این زمینه، همزمان با تصمیمات و سیاست­ هایی مانند ارتقای استاندارد خودروها، نوسازی خودرو‌های فرسوده و... برای بهینه­ سازی مصرف سوخت، احداث پتروپالایشگاه‌ها که نسل جدید پالایشگاه‌­ها محسوب می­ شوند، اهمیت دوچندان پیدا کرده است.

پتروپالایشگاه‌ها که بر یکپارچگی بین مجتمع­ های پالایش و پتروشیمی تاکید دارند، علاوه بر تولید سوخت اعم از بنزین، گاز مایع، نفت سفید، نفت گاز و نفت کوره، قادرند فرآورده ­های ویژه و خوراک مجتمع­ های پلیمری و شیمیایی را نیز تولید و عرضه ­کنند. در مجتمع­ های پتروپالایش، ترکیبی از محصولات سوختی و پایه پتروشیمی تولید می­ شود. یکی از اهداف ساخت پتروپالایشگاه‌ها تامین پایدار خوراک پتروشیمی‌هاست. توجه به توسعه ظرفیت پتروپالایشی، موجب سودآوری بیش از دو برابری و افزایش توان رقابت در بازار فرآورده ­های نفتی است.

بازخوانی سه ساله یک رویداد: قانون پتروپالایشگاه‌ها

در سال­ های اخیر بسیاری از کشور‌ها از جمله ایران به خاطر سودآوری بالا، ساخت پتروپالایشگاه را مدنظر قرار داده‌اند. به گفته مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، توسعه پتروپالایشگاه‌ها و تکمیل زنجیره آن در صنعت پتروشیمی، ارزش افزوده ۳۰۰ درصدی در اقتصاد ایجاد می­‌کند و بر رشد تولید ناخالص داخلی نیز موثر است.

اهمیت احداث پتروپالایشگاه‌ها تا حدی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در سال­‌های گذشته تا کنون، سه بار مستقیم بر این موضوع تاکید کرده‌­اند. ایشان چهارمین بار، شهریورماه امسال در دیدار با اعضای هیات دولت سیزدهم، ساخت پتروپالایشگاه‌ها، تکمیل زنجیره ارزش افزوده در صنایع معدنی و جلوگیری از خام‌فروشی را از اولویت‌های کشور برشمردند و دنبال کردن آن را ضروری دانستند.

سه سال پیش، در تابستان ۱۳۹۸، نیز مجلس «قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و میعانات گازی» را تصویب و به دولت ابلاغ کرد؛ قانونی که بر توسعه پتروپالایشگاه‌ها با استفاده از سرمایه مردمی و سرمایه‌­گذاری بخش خصوصی تاکید دارد.

این قانون، با رویکرد جدید نسبت به توسعه ظرفیت پتروپالایشی کشور، در جهت تغییر مسیر حرکت نفت و گاز از خام‌­فروشی به سمت توسعه زنجیره ارزش نفت خام و میعانات گازی است تا از این طریق، ضمن ایجاد ارزش افزوده در داخل، با تحریم فروش نفت مقابله کند. به گفته کارشناسان، ساخت پتروپالایشگاه، خودکفایی، استقلال اقتصادی و کاهش یا خنثی‌­سازی اثرات تحریم‌ها، افزایش حاشیه سود فرآوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه­‌های تامین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحد‌های مربوطه را تضمین می­ کند.

وجه تمایز این قانون، اعطای تنفس خوراک نفت به میزان سرمایه‌گذاری انجام‌شده از سهم صندوق توسعه ملی از فروش صادرات نفت خام و میعانات گازی است؛ قانونی که در صورت اجرای صحیح و هدفمند، تاثیرات چشمگیری بر تامین و تولید بنزین و خودکفایی در زمینه مصرف سوخت خواهد داشت.

از دولت دوازدهم تا سیزدهم

با وجود تصویب این قانون در سال ۱۳۹۸، طی دو سال پایانی فعالیت دولت دوازدهم، به دلیل تعلل سازمان برنامه و بودجه و وزارت نفت، احداث پتروپالایشگاه­ها رونق چندانی نیافت و چالش­های حاصل از آن، سرمایه‌گذاران را سرگردان کرد، خام‌فروشی را تداوم بخشید، نگرانی ناشی از ناترازی تولید و مصرف بنزین افزایش یافت و صنایع پتروپالایشی، با وجود اینکه بار مالی برای دولت نداشت و بخش خصوصی، عهده­ دار آن بود، راکد باقی ماند. در مجموع، در یک دهه گذشته، اتفاق مثبتی در این عرصه رخ نداد.

با روی کار آمدن دولت سیزدهم و تغییر رویکرد از خام­ فروشی به تکمیل زنجیره ارزش، اجرای طرح­ های جدید پتروپالایشی در دستورکار قرار گرفت.

بنابراین، هم اکنون ۹ طرح پتروپالایشی روی میز دولت سیزدهم قرار دارد که به منظور تسریع در این زمینه، مطالعات ساخت پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای شهید قاسم سلیمانی، به عنوان اولین پتروپالایشگاه با سرمایه دولتی از زمستان سال گذشته، آغاز و وارد مراحل اجرایی شد. همچنین هشت طرح برگزیده پتروپالایشی نیز با کمک سرمایه بخش خصوصی در حال پیگیری است و قرار است از بیشتر آن‌ها تا پایان این دولت بهره‌برداری شود. خروجی این پروژه­‌های پتروپالایشگاهی، افزایش روزانه ۵۰۰ هزار بشکه به ظرفیت پالایشی کشور است

.

۲۵ سال بعد؛ از پتروپالایشگاه­‌ها تا سوخت­‌های جایگزین

اکنون پرسش این است که احداث و توسعه پتروپالایشگاه‌ها چه کمکی به بهینه ­سازی مصرف سوخت در کشور می‌­کند؟ درباره ارتباط پتروپالایشگاه‌ها با تولید و مصرف بنزین، گزارش مرکز پژوهش­ های مجلس شورای اسلامی، در نیمه دوم سال ۱۴۰۰، قابل توجه است.

بر اساس نتایج گزارش مرکز پژوهش­‌های مجلس، با پیشرفت فناوری در حوزه حمل ­و نقل، سوخت‌های جایگزین جدید، بخشی از سبد مصرف بنزین و گازوئیل را تصاحب می کنند؛ بنابراین انتظار می­ رود رشد تقاضای سوخت‌های فسیلی مانند بنزین و گازوئیل در ۲۵ سال آینده، تقریبا صفر شده و بخشی از انرژی حوزه حمل‌­ونقل، از طریق سوخت‌های جایگزین جدید و برق، تامین شود.

با این اتفاق، سرمایه‌گذاری به منظور احداث پالایشگاه‌های جدید برای تامین سوخت در دنیا کاهش یافته و هدف ساخت پالایشگاه‌ها، تولید مواد شیمیایی خواهد بود و اصطلاحا پالایشگاه‌­ها به پتروپالایشگاه‌ها تبدیل می­شوند.

طبق همین گزارش، اتخاذ رویکرد‌های احداث پتروپالایشگاه‌های جدید و ارتقای کیفی پالایشگاه‌های موجود، با هدف تولید مواد با ارزش‌تر، می­ تواند هدف‌گذاری هماهنگ در مسیر جهانی تبدیل پالایشگاه‌ها به پتروپالایشگاه‌ها باشد. برای پیشبرد این موضوع، روند افزایش مصرف بنزین و گازوئیل، باید با توسعه سوخت‌های جایگزین جدید، افزایش بهره‌وری خودروها، هدفمندی یارانه سوخت و استفاده از حمل‌­ونقل عمومی متوقف شود. در افق ۲۵ ساله پیش‌روی برای جلوگیری از صادرات و خام‌فروشیِ دو میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی در روز و به منظور احداث پتروپالایشگاه‌ها، سرمایه گذاری ۳۵ تا ۶۵ میلیارد دلاری، بسته به نوع پیکربندی واحد‌ها نیاز است و تحقق این هدف، در بازه زمانی کوتاه مدت، به ورود سرمایه‌گذار خارجی نیاز دارد.

یک نمونه موفق

در همین زمینه، پالایشگاه ستاره خلیج فارس به عنوان اصلی‌ترین تامین‌کننده بنزین کشور، که به گفته مدیرعامل این مجموعه، در آینده نزدیک به یک پتروپالایشگاه بزرگ و مدرن تبدیل خواهد شد، یک نمونه موفق در عرصه تولید سوخت است.

بر این اساس، استمرار عملیات تولید بیش از ۴۰ درصد بنزین سبد سوخت کشور در این پالایشگاه، به عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی جهان حاصل شده است. دستاورد‌های این پالایشگاه و تبدیل آن به پتروپالایشگاه، می‌­تواند تجربه و دستاورد ارزشمندی برای پیشگیری از بحران سوخت با توجه به روند فزاینده مصرف بنزین در آینده باشد.

با این همه به رغم اقدامات ارزشمند دولت سیزدهم در عمر یک­ ساله­ خود در زمینه ساخت پتروپالایشگاه­‌ها، وضعیت موجود از کندی پیشرفت طرح ­های پتروپالایشی و عقب­ ماندگی شدید در این حوزه، در مقایسه با کشور‌های دیگر مانند عربستان، هند، ترکیه امارات و... حکایت دارد.

حرکت لاک­ پشتی وزارت نفت

هرچند وزیر نفت، مردادماه در یک برنامه تلویزیونی، از تاسیس پتروپالایشگاه «سردار شهید قاسم سلیمانی» سخن گفت، در عین حال تصریح کرد: «بزرگ‌ترین چالش احداث پتروپالایشگاه‌ها، تامین منابع مالی است.» به گفته وی، برای طرح‌­های توسعه­‌ای صنعت نفت، طی هشت سال، سرمایه‌گذاری ۱۶۰ میلیارد دلاری نیاز است و پروژه‌های اولویت‌دار از طریق منابع مالی هلدینگ‌های بزرگ اقتصادی، بانک­ ها، بازار بورس انرژی و مشارکت مردم، به بهره‌برداری می‌رسند. بر این اساس، از ابتدای دولت سیزدهم، ۸۰ میلیارد دلار تفاهم‌نامه و قرارداد در حوزه میادین نفتی، گازی و پتروپالایشگاه‌ها و نیز ۴۰ میلیارد دلار تفاهم‌نامه با گازپروم روسیه امضا شده و بنا به گفته جواد اوجی، با وجود شرایط تحریمی، مانعی برای عقد قرارداد و تفاهم­نامه در این حوزه وجود ندارد.

با وجود اظهارات وزیر نفت، فاصله بین گفتار تا کردار، بسیار و تناقض در این سخنان مشهود است؛ از یک­ سو گفته می‌شود مانعی برای تامین مالی پروژه­­های پتروپالایشگاهی وجود ندارد، اما از سوی دیگر، مهم­ترین چالش، تامین منابع مالی است! ساخت پتروپالایشگاه شهید سلیمانی با بودجه دولتی، که هنوز در مراحل اجرایی اولیه قرار دارد، علیرغم تنگنا‌های اقتصادی دولت، نیز نشان می­دهد هنوز تا احداث پتروپالایشگاه­‌ها با سرمایه­ گذاری بخش خصوصی فاصله زیادی وجود دارد. به گفته کارشناسان به ازای تاخیر سالانه ساخت پتروپالایشگاه، ۱۰ میلیارد دلار، منفعت در هر سال از بین می­رود.

هرچند عقد تفاهم­نامه و قرارداد، جزء پیش‌­نیاز‌های یک پروژه است، عواملی مانند روند نامناسب سرمایه­ گذاری خارجی، عدم موفقیت لازم در تامین منابع مالی اعم از بازار سرمایه و...، تجربیات ناموفق بسیاری از تفاهم­نامه‌­ها در پروژه­‌های بزرگ، نبود کمیته پیگیری مستمر وضعیت پروژه­ها، عدم هشدار و در صورت لزوم، لغو مجوز پروژه های بدون پیشرفت، موجب شده وضعیت احداث پتروپالایشگاه­‌ها و بهره­برداری از آن‌ها در آینده نزدیک یا دست­کم تا پایان دولت سیزدهم، چندان امیدوارانه به نظر نرسد و بیشتر خوش­بینانه تلقی شود.

با توجه به حرکت لاک­پشتی وزارت نفت در احداث پتروپالایشگاه­‌ها از یک­ سو و سرعت فزاینده و خرگوش­وار مصرف بنزین در کشور، از سوی دیگر، احتمال واردات بنزین در سال­های آینده، اصلا بعید نیست. در چنین شرایطی، خودکفایی در تولید بنزین، نه تنها واقعیت نیست، بلکه اتفاقا «تعبیر وارونه­ یک رویا» ست!