خوشه‌های پربار در تاکستان‌های سنتی ایران
اینها درحالی‌است که با وجود ظرفیت‌های فراوانی که در زمینه کشت محصول انگور در کشور وجود دارد، مشکلات فرا روی باغداران، سبب شده کشت این محصول با دردسرهای فراوانی همراه شود؛ از خشکسالی گرفته تا کمبود صنایع فراوری و فعالیت دلالان، همگی بر رنج تاک‌داران می‌افزاید و آنان از سود محصول‌شان چندان بهره‌ای نمی‌برند. براین اساس در پرونده پیش رو به بررسی جغرافیای کشت این محصول در ۱۰ استان کشور و مشکلات فعالان این حوزه می‌پردازیم که در ادامه می‌خوانید.
تاکستان‌های پربار فارس
استان فارس از اصلی‌ترین تولیدکنندگان انگور در کشور است و تاکستان‌های این استان با تولید سالانه بیش‌از ۵۰۰هزارتن انگور «زرین»، پربارترین تاکستان‌های کشور به‌شمار می‌آیند. با آغاز فصل برداشت این محصول، خوشه‌های پربار انگور این روزها در پیشخوان میوه‌فروشی‌ها و در سبد خانواده‌ها خودنمایی می‌کند. عمده شهرستان‌های تولیدکننده انگور در فارس آباده، اقلید، استهبان، بوانات، پاسارگاد، جهرم، خرم‌بید، داراب، سپیدان، شیراز، فیروزآباد، کازرون، کوار، نی‌ریز و ممسنی هستند و انگور دراین مناطق به شکل دیم و آبی و با رقم‌های کشمشی، بیدانه، عسکری، رطبی، ریش‌بابا و یاقوتی تولید می‌شود. دراین میان شهرستان کوار با ۶هزارهکتار باغ انگور و تولید بیش‌از ۱۴۰هزارتن محصول مرغوب، از قطب‌های اصلی تولید انگور دراستان فارس است.
به‌گفته مسئولان سازمان جهاد کشاورزی فارس، این استان ۱۴درصد از سطح زیرکشت و ۱۵درصد تولیدات باغی کشور را به خود اختصاص داده که سهم تاکستان‌ها دراین میان چشمگیر است. دراین استان ۶۵هزارهکتار باغ انگور وجود دارد که از این میزان ۲۸هزارهکتار آبی و ۳۷هزارهکتار دیم است و سالانه ۵۵۰هزارتن انواع انگور از این تاکستان‌ها برداشت می‌شود. برداشت انگور درمناطق گرمسیری فارس از اواسط خردادماه آغاز و در مناطق شمالی استان تا اواسط مهرماه نیز ادامه دارد.
شهرستان جهرم نیز رتبه دوم در تولید انگور استان دارد و ازجمله مناطق شاخص در تولید این محصول است. انگور شهرستان جهرم یک محصول نوبرانه در فارس قلمداد می‌شود و معمولا در آغاز فصل به بازار می‌آید. سطح زیرکشت انگور دراین شهرستان حدود ۳ هزار و ۳۰۰هکتار است که محصولی معادل ۲۲هزارتن را روانه بازار می‌کند. در سال‌های اخیر به‌دلیل کاهش نزولات آسمانی و کمبود آب، بهره‌برداران جهرمی به‌ویژه در بخش «سیمکان» درجهت تغییرالگوی کشت و به لحاظ نیاز آبی کم‌تر، مبادرت به ایجاد باغ انگور کرده‌اند. اینها درحالی‌است که انگور تولیدی فارس به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، برخی کشورهای اروپایی، پاکستان و روسیه و در داخل نیز به استان‌های تهران، یزد، کرمان و البرز صادر می‌شود.
اگرچه فصل برداشت انگور تاحدی برای مردم شهرستان‌های تولیدکننده انگور شغلی دست و پا می‌کند، اما بیشتر این شغل‌ها موقتی است و با پایان گرفتن فصل برداشت، بیکاری دامن‌گیر مردم منطقه می‌شود و بخش زیادی از انگورهایی که می‌توان با فراوری آنها به بزرگ شدن سبد خانوار باغداران و در نتیجه توسعه اقتصادی استان کمک کرد، در نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی به ضایعات تبدیل می‌شود.
دراین میان این واسطه‌ها هستند که شیرینی انگور به کامشان شیرین‌تر می‌شود و انگورداران که در نبود سردخانه و کارخانه‌ای که انگورهایشان را خریداری و فراوری کنند؛ از ترس ضایع شدن محصولات‌شان و اینکه روی دست‌شان باد نکند، آنها را به قیمت ناچیز به واسطه‌ها می‌فروشند. این موضوع ضرورت برنامه‌ریزی بهتر و بازاریابی محصولات برای افزایش درآمد تاک‌داران را گوشزد می‌کند.
چالش سرمای زودرس در کمین انگورهای زنجان
استان زنجان از قطب‌های تولید انگور در کشور است و حدود ۱۷ هزارهکتار از باغ‌های این استان شامل تاکستان انگور می‌شود که بیشتر در شهرستان‌های ابهر و خرمدره قرار دارند. از این میزان تاکستان، بیش‌از ۲۴۰ هزارتن انواع انگور برداشت می‌شود. کارشناسان کشاورزی استان معتقدند این میزان برداشت محصول با اندکی آموزش درباره نوع هرس و تغذیه مناسب، قابلیت افزایش به دوبرابر را نیز دارد و اجرای طرح داربستی در مبارزه با آفات دراین زمینه موثر خواهد بود. حدود ۱۰درصد از انگورهای تولید شده در زنجان به‌صورت تازه‌خوری مصرف می‌شود و بیشتر به روش سنتی تیزآبی به کشمش تبدیل و روانه بازارهای داخلی و خارجی ازجمله روسیه می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد درحال‌حاضر فقط ۴ کارخانه کشمش در زنجان برای فراوری ۲۴۰ هزارتن انگور فعال است. از دغدغه‌های اصلی تاک‌داران استان زنجان سرمای زودرس پاییز قبل از برداشت محصول است که گاه سبب سرمازدگی محصول می‌شود و خسارت‌های قابل‌توجهی وارد می‌کند. نبود بازار تخصصی انگور و کشمش، سنتی بودن برداشت و خشک‌کردن انگور توسط باغداران که موجب افزایش افت و ناخالصی و کاهش قیمت می‌شود، از مهم‌ترین چالش‌های تولید انگور در زنجان محسوب می‌شود. همچنین نوسان شدید قیمتی، خرد بودن تاکستان‌ها و کمبود منابع ارزان برای ایستاده کردن باغ‌ها از دیگر مشکلات موجود است.
افزایش تولید انگور در آذربایجان‌غربی به کمک درختان سیب
سالانه در آذربایجان‌غربی ۲۵۰ هزارتن انگور تولید می‌شود و این استان درجمع تولیدکنندگان برتر کشور دراین حوزه قرار دارد. براین اساس انگور یکی از مهم‌ترین تولیدهای باغی استان محسوب می‌شود و آب‌وهوای مناسب و خاک حاصلخیز آذربایجان‌غربی سبب شده باغداران محصولی مرغوب و خوش‌طعم تولید کنند. آذربایجان‌غربی بیش‌از ۲۱هزارو ۸۰۰هکتار تاکستان و ۵۲نوع انگور دارد که انگور سفید کشمشی، قرمزکشمشی، ریش‌بابا، حسینی، خلیلی، لعل‌بیدانه و قیزل‌اوزوم از مشتری پسندترین ارقام به‌شمار می‌روند.
دراین میان انگور بیدانه سفید، بیدانه قرمز و انگور سیاه سردشت عمده‌ترین ارقام تولیدی انگور استان است. بیشترین انگور استان در ارومیه تولید می‌شود. در ۲ سال گذشته تولید انگور در استان روند رو به رشدی داشته و دراین مدت سالانه ۱۰ درصد تولید انگور بیشتر شده‌است. یکی از ابتکارات انجام شده برای افزایش تولید انگور در استان، اجرای طرح توسعه عمودی درختان سیب است که دراین روش از فضای آزاد شده در نتیجه هرس درختان سیب، برای کشت انگور استفاده می‌شود.
باید به این نکته هم اشاره کرد که سال‌گذشته صادرات انگور آذربایجان‌غربی با ۲۰درصد افزایش نسبت به سال ۱۳۹۸، به ۷۰هزارتن رسید و امسال نیز با توجه به افزایش تولید، پیش‌بینی می‌شود صادرات این محصول از استان بازهم افزایش یابد. همچنین سالانه ۱۰ هزارتن کشمش در واحدهای تولیدی استان فراوری می‌شود که ارزش‌افزوده بسیاری دارد و به بازارهای حوزه خلیج‌فارس، روسیه و اروپا صادر می‌شود. دراین میان یکی از مشکلات فراوری انگور در آذربایجان‌غربی سنتی بودن شیوه‌های خشک‌کنی و به‌تبع آن، افت کیفیت محصول تولید شده‌است.
یاقوت‌های سبز و سرخ تاکستان
در استان قزوین بیش‌از ۳۱هزارهکتار باغ انگور وجود دارد و بیشترین سطح زیر، کشت مربوط به انگور بیدانه سفید، بیدانه قرمز و عسگری است. آمارهای وزارت جهادکشاورزی نشان می‌دهد استان قزوین از صدرنشینان تولید انگور و همچنین کشمش در کشور به‌حساب می‌آید. ۷۰درصد از انگور تولید شده در استان به کشمش تبدیل و بیشترین مقدار این محصول به کشورهای عراق، روسیه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و اروپا صادر می‌شود. هم اکنون ۳۰واحد فراوری انگور و تولید کشمش در استان فعال است که حجم زیادی از تولیدهای خود را صادر می‌کنند.
به‌طور میانگین سالانه ۴۰۰ تا ۴۵۰ هزارتن انگور در استان قزوین تولید می‌شود و اگر هم براثر سرمازدگی با کاهش تولید مواجه شوند، این میزان از ۳۵۰ هزارتن در سال کم‌تر نمی‌شود که ۳۰ درصد آن به‌صورت تازه‌خوری مصرف می‌شود. شهرهای قزوین، تاکستان و مینودر از شهرهای تولید انگور در استان قزوین هستند که تاکستان مقام نخست تولید کشمش را در کشور از آن خود کرده‌است. دراین میان از اصلی‌ترین مشکلات باغداران، چالش‌های موجود درمسیر توسعه باغ‌های انگور و مدرن کردن آنهاست.
با این وجود تاکنون بیش‌از ۵۱ هزارهکتار از باغ‌های انگور استان به تجهیزات داربستی مجهز شده و سامانه آبیاری تحت‌فشار که به کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری منجر می‌شود، دراین باغ‌ها به‌کار گرفته شده‌است. اما باغداران انگور به ماشین‌های مکانیزه و سموم دوستدار محیط زیست نیاز دارند. علاوه براین، باغداران انگور دراستان قزوین نیازمند اختصاص نقدینگی لازم به‌صورت تسهیلات بانکی ازسوی بانک‌ها هستند تا بتوانند از ماشین‌های کشاورزی نوین استفاده کنند. دراین میان تاک‌داران قزوینی معتقدند خشکسالی و گرمای شدید هوا و بارندگی بد موقع خسارت زیادی به باغ‌های آنان وارد کرده‌است.
ملایر؛ شهر جهانی انگور
آمارها اعلام شده ازسوی مسئولان نشان می‌دهد استان همدان با ۲۱هزارو ۵۰۰هکتار سطح زیرکشت، ۶/۸ درصد از تولید انگور کشور را به خود اختصاص داده و با تولید ۴۰۰هزارتن محصول در سال، جایگاه بالایی را دراین حوزه درکشور از آن خود کرده‌است. براین اساس هم هست که افزایش کیفی و کمی این محصول با اجرای طرح‌های نوین، در دستورکار سازمان جهادکشاورزی استان قرارگرفته‌است. حدود ۶۰درصد از انگور همدان در ملایر تولید می‌شود و این شهرستان پایگاه مهمی برای تولید این محصول در کشور محسوب می‌شود. شهرستان ملایر با تاکستان‌های سرسبز انگور، مهد تولید خوشه‌های زرینی است که کام مردم این دیار را از دیرباز شیرین کرده و شیره انگور و حبه‌های کشمش آن سوغات همیشگی باغداران زحمتکش این دیار برای سایر ساکنان ایران زمین بوده‌است.
این قابلیت ویژه ملایر تا جایی شهرت یافته که سال ۱۳۹۷ و در بازدیدها و بررسی‌های کارشناسان سازمان جهانی فائو، انگور «دره جوزان» ملایر به ثبت‌جهانی هم رسید و مدال افتخار «شهر جهانی انگور» بر سینه ملایر نشست. ملایری‌ها درسال ۱۳۹۸ در فصل برداشت انگور به پاس شکرگزاری براین همه نعمتی که خداوند به آنان ارزانی داشته و به پاس کسب این موفقیت، جشن جهانی شدن انگور برگزار کردند تا همه گردشگران و مسافران بدانند از کنار انگور ملایر و مشتقات آن نمی‌شود به‌سادگی عبور کرد. سال‌گذشته نیز باغ‌های انگور این شهرستان درگیر سرمازدگی و تگرگ شدند و همین موضوع سبب کاهش تولید این محصول در ملایر شد. اجرای طرح‌هایی مانند طرح «فراز» بازدهی و کیفیت انگور همدان را افزایش داده و درافزایش میزان صادرات این محصول نیز نقش مهمی داشته است.
کشمش به عنوان یکی از مشتقات انگور از دیگر محصولات مهم در حوزه کشاورزی استان همدان به‌شمار می‌رود و نقش کلیدی در اقتصاد منطقه ایفا می‌کند. همدان با تولید بیش از ۴۰هزارتن کشمش در سال، جایگاه بالایی را کشور دراین حوزه به خود اختصاص داده‌است. به لطف تولید انبوه انگور در ملایر، هرساله آیین ۷۰۰ ساله شیره‌پزی در روستای «مانیزان» برگزار می‌شود.
سود تاک‌داران اردبیلی در جیب دلالان
بیشتر تاکستان‌های استان اردبیل در شهرستان مشگین‌شهر قرار دارند و به شهر «انگورهای ناب و شیرین» معروف است. بیش‌از ۲ هزارو ۱۰۰ هکتار از باغ‌های مشگین‌شهر را تاکستان‌های انگور به خود اختصاص داده‌اند و هرسال حدود ۲۷ تا ۳۰ هزارتن انگور از این تاکستان‌ها برداشت می‌شود. ویژگی خاص انگور مشگین‌شهر بیدانه بودن، تردی و قند ۲۴ درصدی آن است که این کیفیت به‌علت وجود سیلیس در خاک و اختلاف دمای شب و روز دراین شهرستان است. محصول تاکستان‌های مشگین‌شهر به‌صورت عمده به استان‌های همجوار و تهران صادر می‌شود، اما تاکنون صادرات نداشته‌است.
کارشناسان معقتدند اگر کشت انگور به‌صورت روسیمی رواج پیدا کند، میزان برداشت محصول تا ۳ برابر افزایش می‌یابد و می‌توان برای صادرات برنامه‌ریزی کرد. دراین میان اما باید اشاره کرد که بیشتر تاکستان‌های این منطقه به روش سنتی کشت می‌شوند و فعالیت‌های هرس و برداشت محصول پرزحمت و با مشکلات زیادی همراه است. با توجه به این موضوع با بارش باران، انگورها به خاک چسبیده و خراب می‌شوند، درحالی‌که اگر این تاکستان‌ها به امکانات کشت روسیمی مجهز شوند، میزان خرابی محصول کم می‌شود.
درحال‌حاضر حدود ۴۰۰هکتار از تاکستان‌های مشگین‌شهر به روش روسیمی کشت می‌شود. مشکل دیگر انگورکاران نقش دلالان است که سود باغ‌ها را به جیب می‌زنند. دلالان انگور را کیلویی ۶ هزارتومان می‌خرند، درحالی‌که این انگورها در بازار به قیمت بالای ۲۰ هزارتومان به فروش می‌رسد.
شهرت جهانی کشمش آذربایجان‌شرقی
سطح زیرکشت باغ‌های انگور در آذربایجان‌شرقی حدود ۲۸۰ هزارهکتار است که سالانه ۲۷۰ تا ۳۰۰ هزارتن انگور ازاین باغ‌ها به‌دست می‌آید. از این میزان تولید، شهرستان ملکان با تولید ۱۸۷هزارتن، شهرستان مراغه با ۳۱هزارتن و شهرستان بناب با ۲۵هزارتن، مهم‌ترین مراکز تولید انگور دراین استان محسوب می‌شوند. با وجود اینکه سال‌گذشته براثر سرمازدگی، حدود ۴۰ هزارتن انگور ازمیان رفت و میزان تولید به زیر ۲۷۰ هزارتن رسید، اما امسال پیشی‌بینی می‌شود تولید انگور در استان به بیش‌از ۳۰۰ هزارتن هم برسد. ازسوی دیگر آذربایجان‌شرقی از قطب‌های تولید کشمش درایران و خاورمیانه است، به‌گونه‌ای که سالانه حدود ۲۳۰ هزارتن کشمش در استان تولید می‌شود که امسال این میزان به بیش‌از ۲۵۰ هزارتن خواهد رسید.
کشمش تولیدی در آذربایجان‌شرقی یکی از اقلام صادراتی کشور محسوب که بیشتر به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، آسیای میانه، روسیه و برخی کشورهای اروپایی و آفریقایی صادر می‌شود. دراین میان رقم بیدانه کشمشی، ۹۰درصد سطح زیرکشت تاکستان‌های استان را تشکیل می‌دهد و ۱۰درصد بقیه ارقام دیگری از قبیل فخری، عسگری، حسینی، صاحبی، دسته‌چین، شاهانی، قورا شیرین یا تبرزه، قره اوزوم و خلیلی است. در سال‌جاری با وجود کم‌آبی، تولید محصول انگور در استان کاهشی نداشته است، چراکه این محصول نیاز کمی به آب دارد و درطول سال فقط حدود ۳ بار آبیاری می‌شود.
یکی از چالش‌های باغداران عدم امکان فروش مناسب برای انگور تولیدی است، به‌نحوی‌که محصول انگور مرغوب در سرمزرعه کم‌تر از ۹ هزارتومان قیمت دارد، اما در بازار تبریز تا کیلویی ۳۰ هزارتومان به فروش می‌رسد. وجود صنایع تبدیلی متعدد ازجمله تولید آب میوه در استان سبب شده تا ضایعات باغ‌های انگور نیز، هرچند با قیمت بسیار کم، به فروش برسد.
طلای سیاه کردستان
شهرستان‌های مریوان، سروآباد، بانه، کامیاران، سنندج و بیجار بیشترین میزان تولید انگور را در استان کردستان به خود اختصاص داده‌اند و سالانه بیش‌از ۱۲۷هزارتن انگور در کردستان برداشت می‌شود. دراین میان ۴۲درصد از انگور کردستان در شهرستان مریوان تولید می‌شود و بیش‌از ۳هزار بهره‌بردار دراین شهرستان فعالیت می‌کنند. انگور رشه (سیاه) باغ‌های دیم مریوان به‌دلیل کیفیت بسیاربالا، به «طلای سیاه کردستان» مشهور است؛ میوه‌ای که هرسال ۲۷هزارتن از آن دراین شهرستان مرزی تولید و روانه‌بازار مصرف سراسرکشور می‌شود.
این میزان انگور از سطح بیش‌از ۱۶هزارهکتار از اراضی کشاورزی استان برداشت می‌شود. درمجموع برداشت‌ها به‌صورت دیم و آبی است. سطح زیرکشت انگورآبی در کردستان ۴هزارو ۸۵۰هکتار و سطح زیرکشت انگور دیم ۱۱هزارو ۴۸۶هکتار است. اواخر شهریورماه و اوایل مهرماه کار برداشت انگورسیاه از باغ‌های دیم و آبی شهرستان مریوان آغاز می‌شود. البته قبل از برداشت این محصول، انگورسفید برداشت شده که به نسبت انگورسیاه عمر کم‌تری دارد، اما بازار انگورسیاه چندبرابر بازار نوع سفید است.
انگور سیاه علاوه بر مصرف تازه‌خوری دراستان، به‌دلیل کیفیت بالای آن به استان‌های تهران، فارس و اصفهان نیز ارسال می‌شود. دراین میان باید اشاره کرد که به‌دلیل نبود صنایع تبدیلی کافی دراستان، محصولات باغی با قیمت پایین از باغداران خریداری و سود واقعی آن عاید دلالان و واسطه‌ها می‌شود.
۲ مشکل اساسی تاک‌داران استان مرکزی
درمیان محصولات باغی، انگور بالاترین سهم از کل سطح زیرکشت محصولات این حوزه در استان مرکزی را به خود اختصاص می‌دهد. درحال‌حاضر در ۱۶ هزارو ۲۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی استان انگور کشت می‌شود که از این سطح، حدود ۱۵ هزارهکتار آن بارور و هزارو ۲۰۰ هکتار آن نهال است. به‌طور متوسط حاصل عملکرد باغ‌های انگور استان مرکزی ۱۲ هزارتن است که به‌دلیل سرمازدگی ابتدای سال‌جاری، پایین‌تر ازحد مطلوب ارزیابی می‌شود.
میزان تولید انگور در استان‌مرکزی ۱۷۴ هزارتن در سال است و ۷۰ درصد تاکستان‌های استان مربوط به انگورهای بیدانه سفید و بیدانه قرمز است و ۳۰ درصد باقی مانده شامل انگورهای عسکری، فخری، یاقوتی و... می‌شود. بیشترین میزان انگور دراین استان به ترتیب در شهرستان‌های خنداب، شازند و ساوه تولید می‌شود. اینها درحالی‌است که در راستای مقابله با کم‌آبی، بخشی از تاکستان‌های استان از حالت خزنده به حالت داربستی تغییر پیدا کرده‌اند و به‌صورت قطره‌ای آبیاری می‌شوند که این موضوع سبب افزایش ۳ برابری بهره‌وری محصول می‌شود.
کشاورزان این استان برای توسعه کشت انگور و نگهداری از باغ‌های موجود با مشکلاتی مواجه هستند. یکی از مهم‌ترین مشکلات، شیوه کشت خزنده است که باید به کشت داربستی تغییر کند. کمبود کارگاه‌های فراوری توزیع انگور و کشمش دراستان از دیگر مشکلات موجود است، به‌طوری‌که اکنون تنها ۲ واحد فراوری در استان فعال است و حداقل به ایجاد ۳ واحد فراوری دیگر نیاز است.
تازیانه خشکسالی بر تن تاکستان‌های خراسان‌رضوی
آمارهای وزارت جهادکشاورزی نشان می‌دهد ۱۱درصد از انگور کشور در استان خراسان‌رضوی تولید می‌شود و این استان جایگاه ویژه‌ای در تولید این محصول دارد. سطح زیرکشت باغ‌های انگور در استان خراسان‌رضوی ۲۹ هزارو ۱۳۰ هکتار است که از این میزان، ۲۱ هزارو ۴۳۰ هکتار باغ‌های انگور آبی و ۷ هزارو ۷۰۰ هکتار نیز دیم است. شهرستان‌های خلیل‌آباد، قوچان، کاشمر و جغتای به ترتیب جایگاهای اول تا چهارم سطح زیرکشت و تولید این محصول را به خود اختصاص داده‌اند، به‌طوری‌که ۱۴ هزارو ۸۴۸ هکتار، معادل ۶۹ درصد سطح زیرکشت این محصول، دراین شهرستان‌ها متمرکز شده‌است.
برداشت محصول انگور امسال با توجه به شرایط جوی از اوایل تیرماه آغاز شده‌است و پیش‌بینی می‌شود امسال درحدود ۳۵۵ هزارتن انگور از باغ‌های این استان برداشت شود. دراین میان شهرستان خلیل‌آباد با بیشرین میزان تولید انگور، رتبه نخست تولید این محصول را در استان خراسان‌رضوی از آن خود کرده‌است. دراین شهرستان بیش‌از ۳۰ رقم انگور شناسایی شده‌است که مهم‌ترین آنها پیکامی و عسکری است. همه اینها درحالی‌است که تداوم بیش‌از ۲۰سال خشکسالی در خراسان‌رضوی، به‌ویژه در مناطق نیمه‌کویری جنوب این استان، سبب کاهش کشت برخی محصولات کشاورزی مانند انگور شده‌است.
