خاک پای زائر حسينيم

به گزارش «تابناک»؛ حرکت عظیم پیاده‌روی شیعیان به سمت کربلای حسینی در ماه صفر، چند سالی است رونقی عجیب گرفته و نظرهای بسیاری را به خود جلب کرده است. این برنامه هر سال پرشور‌تر و پرشمار‌تر از قبل برگزار شده و طی آن جمعیت بسیار زیادی از کشورهای مختلف دنیا، خود را به عراق می‌رسانند و همراه مردم شهرهای مختلفِ سراسر عراق، با پای پیاده راهیِ کربلا می‌شوند.

حدیث اربعین

حدیث معروفی نقل شده است از امام حسن عسکری علیه السلام که پنج امر را از علامت‌های مومن شمرده‌اند و یکی از این پنج امر را خواندن «زیارت اربعین» بیان کرده‌اند. این حدیث انگیزه بسیاری از شیعیان برای پیاده روی به سمت کربلا گشته تا به نحو احسن عامل به این روایت باشند و زیارت اربعین را در کنار مرقد حضرت سیدالشهداء قرائت کنند.

مواسات با حضرت زینب سلام الله عليها

مواسات به معنای «همدردی» است و وقتی از زوار سوال می‌شود علت پیاده روی شما چیست می‌گویند: «مواسات لسیده زینب» و نیز مواسات با امام سجاد عليه السلام. علت این است که حضرت زینب پس از عاشورا متحمل سختی‌های بسیاری شد و از این جهت زائران، پیاده مسیرهای طولانی تا کربلا را طی می‌کنند تا با تحمل سختی‌های این امر همدردی و همراهی خودشان با حضرت زینب و امام سجاد را نشان داده باشند.

علاوه بر دو مورد مذکور که فلسفه غالب این موضوع شمرده می‌شوند برخی روایات متفرقه نیز ذکر می‌شود. امام صادق علیه‎السلام فرموده است: «من خرج من منزله یرید زیارة قبر الحسین بن علی ان کان ماشیاً کتبت له بکل خطوة حسنة و محا عنه سیئة...»؛ هر کس به قصد زیارت امام حسین علیه‎السلام، پیاده از خانه‎اش خارج شود، خداوند در مقابل هر گام، برای او حسنه‎ای می‌‎نویسد و گناهی از او می‌‎زداید.

سابقه حرکت

برخی تصور می‌کنند که این حرکت جدید است و در سال‌های پس از سقوط صدام آغاز شده است. اما واقعیت این است پس از صدام این حرکت احیاء شده است و با وسعت فوق العاده بیشتر از قبل جان دوباره گرفته است. اما در تاریخ، این حرکت سابقه‌ای بس طولانی دارد که به برخی از مصادیق آن اشاره می‌شود.

اولين زائر

از جابر بن عبدالله انصاری به عنوان اولین زائر یاد می‌کنند و وی را جزء پیشگامان این جریان ذکر می‌کنند. جابر از نوجوانی در کنار پیامبر خدا با دشمنان اسلام جنگ می‌کرد. او در نوزده جنگ در رکاب پیامبر حضور داشت. او با جانش از اسلام دفاع کرد. پس از وفات پیامبر جابر به یاری امام علی عليه السلام شتافت. اودر جنگ صفین در رکاب امام جنگید.

جابر مردی پرکار و سخت کوش بود. او دانشمند و اهل عبادت بود. قرآن را از علی عليه السلام آموخت و عشق فراوانی به ايشان داشت و از شیعیان خالص آن حضرت بود. برخی گفته‌اند جابر در پیری نابینا شد و با همین وضع، برای زیارت به کربلا آمد و وقتی به قبرامام رسید، خود را روی قبر انداخت و از سوز دل صدا زد: «دوست من‌ای حسین دوست من ‌ای حسین، برخیز که جابر به زیارتت آمده»

شیخ طوسی می‌نویسد: «روز اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا از مدینه برای زیارت قبر امام حسین عليه السلام به کربلا آمد و او اولین زائری بود که قبر شریف آن حضرت را زیارت کرد؛ در این روز زیارت امام حسین عليه السلام مستحب است و زیارت اربعین همین است.

علماء و بزرگان

در احوال بسیاری از علماء و بزرگان اهتمام به پیاده‌روی اربعین ذکر شده است. و ایشان همراه مردم عادی در این برنامه شرکت می‌‎کردند. از میرزای نایینی، آیت‌الله کمپانی، سید محسن امین، مرحوم شاهرودی و بسیاری از علمای معاصر در این موضوع نام برده می‌شود. علاوه بر پیاده‌روی در این مسیر، و برگزاری مجالس روضه و عزاداری، دیدار با عشایر و فعالیت‎های تبلیغی هم توسط علماء انجام می‌‎گرفت و شعارهایی هم مطرح می‌‎شد.

نقل می‌کنند که یکی از خصوصیاتِ مرحوم شهید سید مصطفی خمینی این بود که ایشان به پیاده‌روی ازنجف به کربلا در تمام زیارت‌های مخصوصه امام حسین عليه السلام مقید بود، در سال چند مناسبت وجود دارد که مردم از نجف پیاده به کربلا می‌روند (۱۵شعبان، عرفه، اربعین، اول و نیمه رجب). ایشان هم در این مناسبت‌ها پیاده به کربلا می‌رفت. می‌گویند گاهی می‌شد که کف پا‌هایش تاول می‌زد و خونابه از آن راه می‌افتاد و کاملاً مجروح می‌شد ولی باز هم به راه رفتن ادامه می‌داد.

دوران سخت صدام

در زمان رژیم جبار و دیکتاتور صدام حسین، پیاده‌روی وجود داشته است و بسیاری بر این امر اهتمام و مداومت داشته‌اند ولی این امر از سوی رژیم امری غیرقانونی و مقابله با حکومت شمرده می‌شده است! و عاملان حکومت با زائران برخوردهای شدید می‌کردند و با اقداماتی از جمله زندان، شکنجه، هتک حرمت و... با این امر مقابله می‌کردند.

و این تقابل باعث شده بود تا پیاده‌رویِ اربعین کم‌کم رنگ مبارزه و مخالفت با رژیم به خود گیرد و یک بار هم در ایام اربعین حسینی در سال ۱۳۹۷ ق به دنبال بخشنامة رسمی رژیم بعث، مبنی بر ممنوعیت زیارت پیادة کربلا، مردم با زمینه‌سازی برای مقابله با رژیم، حرکت عظیمی را پی‌ریزی کردند و نیرهای دولتی هم، با به‌کارگیری تانک‌ها، زره‌پوش‌ها و هواپیما‌ها، راه‌پیمایی زائرانِ پیاده حسین عليه السلام در مسیرِ نجف-کربلا را در هم کوبیدند، درگیری‎های سختی میان نیروهای بعثی با انقلابیون شیعه و کاروان‎های زیارتیِ در طول راه و در حرم ابا عبدالله الحسین علیه‎السلام در گرفت و بسياري کشته‎ و مجروح شدند و هزاران نفر هم بازداشت شدند. حوادث این سال به «اربعین خونین» معروف شد.

این مشكلات زائران را مجبور می‌کرد تا به صورت مخفیانه و از مسیرهای خاص حرکت کنند. به‌خصوص راه کنار شط فرات، که پر پیچ و خم است و راه مشکل و ناهموار و خاکی است. و لذا از تسلط کامل نیروهای حکومتی بیرون بوده است.

حکایت‌های عجیب و جالبی در این باره نقل می‌کنند. برخی از زائران که از درون بیابان‌ها و نخلستان‌ها تردد می‌کرده‌اند، همراه خود یک بیل می‌بردند که وقتی عمال رژیم سر می‌رسند و از ایشان بازجویی می‌کنند تظاهر به انجام کشاورزی کنند! پذیرایی، خدمات، اسکان و تغذیه زوار، آن موقع هم وجود داشته و کسانی که در مسیرهای منتهی به کربلا منزل داشته‌اند به هر نحوی که شده این کار را انجام می‌دادند.

برخی از ایشان نقل می‌کنند که روی نخل‌ها پارچه‌هایی می‌گذاشتیم که علامت مسیر درست باشد تا زائران از مسیر منحرف نشوند و پای همین درخت‌ها هم آب و غذا می‌گذاشتند. از آنجایی که سخت‌گیری و زورگوییِ حکومت در این موضوع جدی بوده است برای راهنمایی زوار به سمت مسیر اصلی و نیز و دعوت از ایشان به منازل روستائیان برای استراحت و پذیرایی کودکان را سراغ ایشان می‌فرستادند تا کسی شک و پیگیری نکند و موضوع عادی جلوه کند. حکایت‌های این ماجرا بسیار است و زمان زیادی هم از آن نگذشته است و اگر کسانی برای ثبت و مستندسازی آن اقدام کنند بسیار بجا است.

دسته‌ها و کاروان‌های شرکت‌کننده، از مناطق مختلفِ عراق می‌آیند. بعضی از این «موکب»‌ها، سابقه‌ای طولانی و آداب و رسومی خاص و دیرینه دارند. یکی از هیأت‌های معروف هیأت «طویریج» است كه شايد نزدیک به سیصد سال سابقه داشته باشد.

بعد از سقوط صدام

بعد از سقوط صدام، پیاده‌روی به صورت علنی و مردمی، در حجم وسیع آغاز شد. البته تا چند سال، علیرغم عظمت بسیار، سر و صدای چندانی نداشت و در سه چهار سال اخیر بسیار چشمگیر شده است. در سال‌های ابتدایی بیشتر توسط مردم عراق و بعد‌تر با حضور ملیت‌های مختلف گسترش یافت. شمار جمعیتِ شرکت کننده، در هر سال به صورت تصاعدی و عجیب بالا رفته و بسیاری از این رشد اظهار شگفتی می‌کنند.

ويژگي‌هاي بزرگ‌ترين جمع شيعيان

گستره جمعیتی: به سادگی می‌توان این حرکت را بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان دانست. تا چند سال پیش، از حج به عنوان بزرگ‌ترین اجتماع نام برده می‌شد. حج در ایام خاص خود و در شلوغ‌ترین زمان، جمعیتی ۳ میلیونی را در بر می‌گیرد. اما جمعیت حاضر در پیاده‌روی اربعین در سال ۱۳۹۰ طبق کمترین برآورد‌ها ۱۶ میلیون نفر بود و برخی البته جمعیت را بیش از این و حدود بیست میلیون می‌دانند. همچنین در سال ۱۳۸۹ برآورد‌ها حدود ۱۴ الی ۱۵ میلیون نفر بود.

کاروان‌ها و افرادی که قبل از اربعین از ایران وارد عراق می‌شوند به محض عبور از مرز در کنار جاده و در بیابان‌ها انسان‌هایی را می‌بینند که با پای پیاده در حال حرکت هستند و در برخی مسیر‌ها مثل مسیر نجف به کربلا، جمعیت چندین روز متوالی مانند یک سیل خروشان در حرکت است و بدون اغراق، لحظه‌ای قطع نمی‌شود. حتی شب‌ها جمعیت زیادی جاری است.

یکی از خادمان موکب‌ها، در اربعین امسال نقل مي‌کرد که آمریکایی‌ها که با ماهواره مسیر‌ها و جاده‌ها را رصد می‌کنند و جمعیت پیاده‌ها را مشاهده می‌کنند گفته‌اند که جمعیت مثل یک مار بسیار بزرگ در جاده‌ها جاری هستند. این سیل عظیم پیاده‌رو‌ها در شب یا روز اربعین خود را به کربلا می‌رسانند و زیارت اربعین را می‌خوانند و بر می‌گردند.

گستره جغرافیایی: از خصوصیات بارز در این حرکت حضور ملیت‌های مختلف و مردم کشورهای متفاوت است. به سادگی می‌توان ادعا کرد که از تمام قاره‌ها در این برنامه حضور دارند و کسانی که یک بار در پیاده‌روی اربعین شرکت کرده باشند این موضوع را تأيید می‌کنند. نگارنده شخصاً با افرادی از سوئد، بلژیک، استرالیا، دانمارک، فرانسه، آمریکا، موزامبیک، تانزانیا، تایلند، نیجریه، تونس، لبنان، بحرین، عربستان، ترکیه، کویت، پاکستان، هند، سوریه، کشورهای آمریکای لاتین، آفریقا و بسیاری کشورهای دیگر مصاحبه یا برخورد داشته است.

مردم برخی کشور‌ها در قالب کاروان‌های بزرگ در این همایش عظیم شرکت می‌کنند. همچنین از تمام نقاط عراق هم در این برنامه شرکت می‌کنند. افراد زیادی هستند که ۱۵ روز یا ۲۰ روز پیاده می‌آیند. از بغداد، کاظمین، ناصریه، سماوه، موصل، بصره، دیوانیه و بسیاری شهرهای دیگر. مسیرهایی که این افراد طی می‌کنند غالباً بیابان است و هیچ چیز ندارد. مثلاً چیزی شبیه کویرهای اطراف اتوبان قم تهران! با این تفاوت که گرد و غبار و باد و خاک در بیابان‌های عراق بسیار بیشتر از ایران و تقریباً همیشگی است.

گسترهٔ اقشار: تفاوت انسان‌ها در این مسیر معنا ندارد و یکرنگی تحفهٔ این بازار است. دکتر و تاجر و کارگر و کارمند و... همه در این برنامه حضور دارند. زن و مرد و کودک هم ندارد. برخی می‌پندارند که وقتی سخن از حضور زنان و کودکان می‌شود منظور این است که غالب افراد مردان هستند و در کنار آن‌ها بعضاً زنان و کودکان هم حضور دارند ولی حقیقت این است که زنان و کودکان اگر از مردان بیشتر نباشند کمتر نیستند!

مسیر‌ها مملو است از کودکان زیر دو سال است که همه مسیر را با کالسکه یا در آغوش والدينشان می‌پیمایند. بسیاری از افرادی که از نظر جسمی توانایی کمتری دارند نیز به پیاده‌ می‌آیند. افراد معلول، افرادی که یک پای خود را از دست داده‌اند و ویلچر نشین‌ها و مشابه این‌ها در این مسیر به وفور دیده می‌شوند.

خدمت به زائران

اگر بخواهیم این حرکت را بررسی و مطالعه دقیق کنیم، بی‌گمان فصل بسیار مهمی از آن، موضوع «خدمات» است. یکی از عوامل شگفتی‌ساز این جریان هم همین مسأله است. یکی از شعارهای معروفی که در این راه زیاد دیده و شنیده می‌شود این عبارت است: «خدمت زوار الحسین، شرف لنا». همه کسانی که از کشورهای مختلف برای پیاده‌روی می‌آیند از نحوه ارائه خدمات و پذیرایی از زائرانی که خود عراقی‌ها به آن‌ها «مشائین» می‌گویند تعجب می‌کنند.

به سبب این اهمیت سعی می‌کنیم بررسی جامعی در مورد آن داشته باشیم. مشائین، حینِ پیمودن مسیر، هرگاه که احساس خستگی یا گرسنگی کنند و نیاز به استراحت داشته باشند امکان ندارد که سر خود را به چپ یا راست برگردانند و امکاناتی برای استراحت یا رفع گرسنگی در اطراف خود نبینند!

در تمام مسیر ۸۰ کیلومتری نجف تا کربلاء هر چند متر به چند متر مواکب خدمت رسانی مردمی برپاست و آن قدر عرضه خدمات بسیار است که برای ارائه این خدمت رایگان و صمیمانه به زائران التماس می‌کنند. همیشه توصیه می‌شود که خدمتتان به دیگران بی‌منت باشد ولی در اینجا با منت کشیدن از زوار به آنان خدمت می‌کنند و این اعتقادشان است که بایستی منت زائر را کشید.

موکب يعني چه؟

بسیاری از خدمات در داخل و اطراف محلی به نام «موکب» برپا می‌شود. موکب تقریباً مترادف با هیأت است. موکب هم نامی برای هیأت‌های سخنرانی و عزاداری هست مانند‌‌ همان چیزی که در ایران هم وجود دارد و هم نامی برای محل‌های خدمت‌رسانی و پذیرایی از زائران. هر موکب اسمی متفاوت برای خودش دارد. مثلاً «موکب شباب امیرالمومنین» یا «موکب اهالی ناصریه» یا «موکب غریب طوس» بسیاری از مواکب متعلق به قبیله‌ها و عشیره‌ها هستند که در جاهای مختلف عراق وجود دارند.

موکب‌ها در ایام اربعین، در کنار جاده‌ها و مسیرهای تردد مشائین برپا می‌شوند و در بعضی مسیر‌ها مثل مسیر نجف-کربلا به وفور و تعداد بسیار بسیار زیاد و بدون فاصله از یکدیگر وجود دارند و در برخی مسیرهای دیگر در فاصله‌های متفاوت از هم برپا می‌شوند. بسیاری از موکب‌ها‌‌ همان هیئاتی هستند که در ایام دیگر سال در شهر‌ها فعالند.

حداقلِ موکب، یک چادر و چند پتو است و بسیاری از خدمات از همین جنس است. بسیاری از موکب‌های دیگر هم، بسته به توانایی مادی فرا‌تر از این هستند. پس از سقوط صدام، ساختمان‌های بسیاری با مصالح ساختمانی و با امکانات لازم، در مسیرهای پیاده‌روی توسط امنای مواکب ساخته شده‌اند و لذا خدمت‌رسانی به مشائین توسط مواکب مختلف اعم از چادر‌ها و ساختمان‌ها صورت می‌گیرد. غیر از مواکب، روستائیانی که در اطراف مسیر‌ها هستند نیز بعضاً میزبان زائرین می‌شوند و لذا امر اسکان، پذیرایی و خدمت‌رسانی ایشان را این سه بخش متکفل می‌شوند.

تنوع خدمات

شاید بتوان جذاب‌ترین امر در این حرکت را برای هر تازه‌وارد، تنوع خدمات و نوع ارائه آن دانست. در یک عبارت کلی باید گفت که هر کس به هر طریقی که می‌تواند و وسعش اجازه می‌دهد خدمت‌رسانی می‌کند. آنان که وُسع بیشتری دارند اقدام به تامین منابع غذایی و امکانات لازم می‌کنند و آنان که وسع کمتری دارند به کارهای دیگر کم‌خرج‌تر مشغول می‌شوند و آنچه از دستشان بر می‌آید انجام می‌دهند. اصولاً نوع ابتکاراتی که در این میان انجام می‌گیرد، خود یک سوژه بسیار قابل توجه است!

شایع‌ترین خدمات، راه‌اندازی موکب و چادر و تهیه پتو و تهیه و توزیع غذا است و همچنین راه‌اندازی ایستگاه پخش آب و چای. اما خدمات بسیار بسیار زیادِ دیگری هم وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

تهیه صندلی در کنار مسیر برای استراحت مشائین، پخش انواع میوه‌ها بین افراد و در حجم زیاد، پخش بسته‌های کوچک و بزرگ آب معدنی، بافندگی کفش‌های پیاده‌رو‌ها و نیز کیف‌ها با چرخ بافندگی دستی، پخش کالسکه رایگان بین افرادی که بچه کوچک دارند، ایستگاه تماس تلفنی رایگان، پخش عطر و گلاب و معطر کردن زائران، حمل و نقل رایگان با ماشین‌های سواری و بزرگ‌تر، تعمیر رایگان کالسکه، تعمیر رایگان موبایل، ایستگاه شارژ موبایل، تهیه آب گرم و حمام، شستشوی لباس‌ها، پخش انواع غذاهای رسمی و محلی و چیزهای دیگر مثل آب نخود و شلغم و خرما ارده و پخش دارو و قرص برای امراض مختلف، ماساژ بدن و پاهای زائرین با دست و نیز دستگاه‌های برقی، پخش سیگار رایگان! و خدمات بسیار زیاد و متفاوتِ دیگر.

تنوع خادمین

تنوع خادمین نیز مطلب قابل توجهی است. از آنجا که خدمت‌رسانی به زائر امام حسین عليه السلام یک ارزش و یک فرهنگ جا افتاده و مهم در عراق است این امر عمومی است و همه به آن اهمیت می‌دهند و انجام آن را افتخار خود می‌دانند. خادمین، شامل افراد عراقی و غیر عراقی، کودکان و زنان، اهالی شهر‌ها و روستائیان، مقامات مسئول و نظامیان و هلال احمر و طیف‌های مختلف دیگر می‌شوند.

یکی از صحنه‌های جالب و واقعاً دیدنی همین یکرنگی انسان‌های مختلف ذیل برنامه‌های امام حسین عليه السلام است. خدمت کردن نظامیان یا کودکانی که فریاد می‌زنند و زائران را دعوت می‌کنند بسیار دیدنی است.

فرهنگ خدمت به مشائین

اکثر خدمت‌رسانی‌ها همراه با یک سری حواشی و با یک فرهنگ خاص است که بیان آن خالی از لطف نیست و البته دیدن این صحنه‌ها لطف مضاعف دارد.

متصدیان موکب‌ها و افرادی که هرگونه خدماتی را تدارک دیده‌اند با بلندگو و بدون آن به زوار خوش‌آمد می‌گویند و از آنان تقدیر می‌کنند. اصطلاحات «هلا بکم»، «هلا بزوار»، «هلا بزوار ابوالسجاد»، «هلا محبین الحسین»، «هلا محبین الزهراء» برای کسانی که یکبار در این برنامه شرکت کرده‌اند آشنا است و بسیار زیاد شنیده‌اند.

متصدیان موکب‌ها و افرادی که ایستگاه صلواتی دارند و یا غذا و امکانات فراهم کرده‌اند با صدای بلند از زائران دعوت می‌کنند که از امکانات ایشان استفاده کنند. این امر با حضور در میان جمعیت و بعضاً با اصرار فراوان و التماس انجام می‌شود. اگر دعوتشان را اجابت کنی بسیار خوشحال می‌شوند و تا حد توان به زائر رسیدگی می‌کنند. گاهی همه افراد یک موکب برای خدمت به یک میهمان بسیج می‌شوند و واقعاً می‌دوند تا هر چه می‌توانند برای او انجام دهند.

گاهی اوقات هم کار به اجبار می‌رسد و سعی می‌کنند هر طور شده ميهمان را جذب کنند. در برخی مسیر‌ها که ماشین‌ها هم تردد می‌کنند، در مواقع ناهار و شام و دیگر اوقات، جوانان وسط جاده می‌ایستند و دست‌هایشان را باز می‌کنند و ماشین‌ها را مجبور به توقف می‌کنند، وقتی بایستی شروع می‌کنند به گفتن؛ الان وقت غذا است، شام یا ناهار آماده داریم، جا و پتو برای استراحت هم فراهم است، حمام و آب گرم هم موجود است و... منت سر ما بگذارید و ميهمان ما باشید! این صحنه‌ها استثناء نیست و فراوان دیده می‌شود.

برخی اوقات وقتی زائر از افراد خدمت‌رسان تشکر می‌کنند جواب جالبی به آن‌ها داده می‌شود؛ «دَلَل»، یعنی نازت را هم می‌کشم! این نه فقط یک شعار که یک واقعیت موجود است و واقعاً این اتفاق می‌افتد.