هم تار به نام ایران ثبت می‌شود، هم چوگان

رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: نه تنها می‌توان میراث ناملموس ثبت شده به نام دیگر کشور‌ها در یونسکو را به نام ایران ثبت کرد، بلکه می‌توان از امتیاز دیگر کشور‌ها نیز برای ثبت آثار بیشتری که ایران نیز در آن‌ها حضور داشته باشد، بهره برد و نباید به هیچ عنوان نگران بود.

به گزارش «تابناک»، آذربایجان پس از ثبت جنجالی تار به نام خود، چوگان که ورزشی تماماً ایرانی است، ‌به نام خود ثبت کرد؛ خبری که همچنان پس‌لرز‌هایش ‌‌احساس ‌و همچنان با نقدهایی همراه می‌شود، ولی با فروکش کردن فضای انتقادی نسبت به این ماجرا که بخشی از آن‌ها چندان دقیق نبود و صرفاً از احساس نگرانی نسبت به سرقت میراث فرهنگی نشأت می‌گرفت، متخصصان حاضر در هشتمین اجلاس سالیانه یونسکو که به میزبانی آذربایجان برگزار می‌شد، اطلاعات کاملاً متفاوتی درباره آنچه در این رویداد رخ داده، بیان می‌کنند.

دکتر یدالله پرمون، رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی و مرکزی تحت نظارت یونسکو که یکی از اعضای ارشد هیأت ایرانی حاضر در اجلاس یونسکو بود، درباره آنچه در آذربایجان رخ داد، در گفت‌و‌گو با خبرنگار «تابناک» نخست به مأموریتی که برای هیأت ایرانی در نظر گرفته شده بود، اشاره کرد و در این باره گفت: در اجلاس آذربایجان چهار مأموریت داشتیم. نخست پیگیری مسأله چوگان با توجه به دغدغه‌هایی بود که در ‌کشور در این باره مطرح شده بود. موضوع دوم پیگیری طب سنتی ایرانی بود، مسأله سوم اجلاس دوم مراکز یونسکو در سطح جهان بود که برگزارکننده‌اش مرکز ما بود و در مأموریت چهارم نیز رایزنی درباره میراث فرهنکی ناملموس بود.

عضو هیأت ایرانی اعزامی به اجلاس جهانی یونسکو در این باره تأکید کرد: در‌‌ همان آغاز ورود رایزنی‌های ما با خانم سیسیل دوول، مسئول دبیرخانه یونسکو در حوزه میراث فرهنگی ناملموس‌ و آقای فرانک پروشان، معاون این دبیرخانه و همچنین برخی از معاونشان شروع شد و در این نشست که هیأت ایران نیز متقابلاً حضور داشت، درباره دغدغه‌های ایران و راه‌های برون رفت از چالش‌ها گفت‌و‌گو کردیم و راه‌هایی نیز در این زمینه پیش کشیده شد.

وی تأکید کرد: حجم فعالیت‌های صورت پذیرفته توسط هیأت ایرانی بسیار وسیع بود و متأسفانه تنها بخش کوچکی از آن که مربوط به چوگان بود، ‌‌ناقص بازتاب یافت ‌که بنده تمرکزم را بر توضیح مفصل‌تر بر آن می‌گذارم. (باز‌شناسی شیوه ثبت میراث ناملموس به نشست دیگری محول شد) آنچه مسلم است، عنوان ثبت شده برای پروندهٔ چوگان آذربایجان، «چوغان، یک بازی سنتی با اسب قرباغ» بود که ما در بررسی دریافتیم، پیشنهاد آذربایجان دو اشکال عمده دارد.

پرمون این اشکالات را چنین تشریح کرد: اشکال نخست، نام پرونده «چوغان» آذربایجان بود که طوری انتخاب شده بود که اصلاً می‌توانست این گونه تعبیر شود که چوگان از ابتدا برای منطقه قره‌باغ آذربایجان است.

اشکال دوم فیلم ده دقیقه‌ای بود که باید همراه پرونده باشد و در گفتار ترکی فیلم که با زیرنویس انگلیسی همخوانی نداشت، از اصطلاحات مجعولی که تمامیت ارضی ایران را به چالش کشیده بود، استفاده شده بود‌. البته فدراسیون چوگان کشورمان‌ اعتراضاتی درباره پیشینه و ریشه ایرانی این بازی داشت، زیرا طبیعتاً کشوری با این عمر اندک، نمی‌تواند ادعای چنین بازی پرسابقه‌ای را داشته باشد که البته به هر حال این مباحث نظیر قدمت در چهارچوب‌های کنونی یونکسو برای ثبت مطرح نیست.

وی ادامه داد: در روز نخست اجلاس، نامه اعتراض ایران برای دبیرکل یونسکو پیرامون ثبت چوگان نیز ارائه ‌و اعتراض کشور ما منتشر و میان اعضای یونسکو توزیع شد تا اعضا‌ ذهنیت لازم را نسبت به مسأله بیابند. از‌‌ همان صبح روز نخست، رایزنی‌های دیگری نیز انجام گرفت که ‌حدود ده دیدار داشتم و از آن جمله، مذاکره با هیأت آذربایجان بود. ظهر‌‌ همان روز آقای ابوالفضل قارایف، وزیر فرهنگ آذربایجان، آنار کریم اف سرپرست نمایندگی آذربایجان در یونسکو و همچنین معاون وزیر فرهنگ آذربایجان از سوی آذربایجان و از سوی ایران، بنده، آقای مجیدی سفیر ایران در یونسکو، آقای صدرخواه نماینده سفیر ایران در آذربایجان و آقای مرتضی رضوانفر معاون پژوهشی سازمان میراث فرهنگ حضور داشتند.

پرمون درباره آنچه در این نشست گذشت، گفت: در جریان این جلسه، مواضع و دغدغه‌های ایران پیرامون پرونده چوگان مطرح شد و ‌آقای قارایف به ما اطمینان داد که منظور آذربایجان، ثبت چوگان به عنوان رشته‌ای که خاستگاه اصلی‌اش آذربایجان بوده و تنها متعلق به آذربایجان‌ نیست و تنها از حق کنوانسیون ۲۰۰۳ برای ثبت عنصری فرهنگی که در کشور آذربایجان استفاده می‌شود، بهره گرفته شده است. بنده هم به آقای قارایف گفتم: ‌من نه از دیدگاه سیاسی که به عنوان متخصص و مدرس میراث ناملموس، باید یادآور شوم که نام این طرح ابهام دارد و مخالف دستورالعمل یونسکو است که بنا بر آن باید‌ عنوان پیشنهاد کشور‌ها برای ثبت شفاف باشد.

وی افزود: مثلاً درباره هنر «کوتیا» که نامی مبهم است، در ادامه همین نام نوشته شده: «کوتیا؛ تئا‌تر سنتی سانسکریت هندوستانی». ایشان توضیحات من را پذیرفت و دیگر مباحث درباره فیلم نیز مطرح شد که آن‌ها نیز مورد توافق قرار گرفت. سرانجام قرار شد توافقنامه در این باره تنظیم و بلافاصله پیش از بررسی پرونده «چوگان» در اجلاس یونسکو، ثبت شود.

بر مبنای مفاد توافقی که آماده شد و عصر‌‌ همان روز در حضور رئیس دبیرخانه میراث ناملموس صورت پذیرفت، سه بند در نظر گرفته شد. در بند نخست، عبارت «در جمهوری آذربایجان» به چوگان افزوده شد و «چوغان یک بازی سنتی با اسب قرباغ در جمهوری آذربایجان» ثبت شد. در بند دوم آمد که ویدئو نیز در بخش‌هایی که خلاف مصالح ملی است، اصلاح شود و بند سوم چنین بود که پرونده «چوگان» باز بماند تا بتواند تبدیل به یک پرونده چند ملیتی شود.

وی به اجلاس عمومی یونسکو نیز اشاره کرد و گفت: پس از این توافق و در زمان طرح پرونده «چوگان» به واسطه آنکه پرونده توسط آذربایجان مطرح شده بود، رئیس آذربایجانی جلسه موقتاً تغییر کرد و ریاست اجلاس به برزیل سپرده شد. سپس مکاتبات آقای نجفی پیرامون چوگان در اجلاس ‌و نیز جوابیه آذربایجان ‌خوانده شد و در پایان رئیس برزیلی اجلاس گفت که ایران و آذربایجان توافق کردند و متن توافق نامه سه بندی قرائت ‌و روی صحنه نمایش داده شد؛ ‌‌بنابراین چون همه موافق بودند، دیگر لزومی به مخالفت نبود. از سویی، پرونده به عنوان میراث در خطر مطرح شده بود که یا باید ثبت ‌یا رد می‌شد و حالت مرجوعی نداشت و ما نیز به واسطه همکاری آذربایجان، رأی منفی ندادیم.

رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی در پاسخ به اینکه چگونه ممکن است یک میراث ناملموس متعلق به ایران به نام چند کشور ثبت شود، خاطرنشان کرد: دستورالعمل‌هایی که برای ثبت میراث مادی صادق است، با دستورالعمل‌هایی که برای ثبت میراث ناملموس تنظیم شده تفاوت اساسی دارد. در ثبت میراث مادی، به واسطه آنکه مربوط به یک مکان یا شیء خاص است، رقابت معمول و مرسوم است؛ اما درباره میراث ناملموس، رقابت چندان معنایی ندارد و ثبت انحصاری نمی‌شود. در واقع اگر کشوری اثری را ثبت کند، دیگر کشور‌ها نیز‌‌ همان میراث ناملموس را با شرایطی می‌توانند ثبت کنند. علت مشخص نیز آن است که میراث ناملموس سیار است و شاید یکجا شکل بگیرد و به دلایلی همچون مهاجرت یا تقسیم کشور‌ها‌ حرکت کند.

پرمون ادامه داد: این ثبت‌ها به پازل می‌ماند و در پایان مشخص می‌شود که دامنه نفوذ یک میراث ناملموس در سطح جهان تا کجاست. با این اوصاف‌‌، همان تاری که آذربایجان ثبت کرده ‌ایران نیز می‌تواند ثبت کند، چون در آذربایجانِ ایران نواخته می‌شود و اتفاقاً پرونده ایران می‌تواند پروپیمان‌تر نیز باشد، چون ما می‌توانیم در پرونده‌مان علاوه بر ثبت تارِ آذری، تارِ ایرانی را نیز بگنجانیم. نکته جالب اینکه همین تار را کشور دیگری که در آن تار نواخته شده نیز می‌تواند ثبت کند و در واقع هیچ محدودیتی در این باره در نظر گرفته نشده و بنا بر ‌قوانین یونسکو پیشینه تاریخی، زمینه ثبت را محدود به یک کشور نمی‌سازد.

وی یادآور شد: آنچه باید در نظر داشت، این ‌است که هر سال یک سهمیه برای هر کشور تعلق می‌گیرد؛ بنابراین،‌ اگر قرار باشد از هم اکنون برخی ‌میراث معنوی را در دستور ثبت بگذاریم، سال ۲۰۱۷ یا ۲۰۱۸ نوبت به آن‌ها می‌شود. بر مبنای قوانین یونسکو، هر طرحی تا پیش از یازدهم فروردین هر سال ارائه شود، وارد پروسه‌ای هجده ماهه برای ثبت می‌شود و در این زمینه می‌توان تدابیری اندیشید؛ مشروط بر اینکه بتوانیم شورای سیاست‌گذاری ثبتمان را به سرعت در جریان بگذاریم و روند اداری در حداقل زمان ممکن در ‌کشور پیموده شود.

عضو هیأت ایرانی اعزامی به اجلاس جهانی یونسکو درباره طرح پیشنهادی ایران برای عبور از این فضا گفت: اگر بخواهیم در پی ثبت تار و چوگان برویم که طبیعتاً با تعابیر فوق قابل اجراست، شاید چنین برداشت شود که رفتار منفعالانه‌ای داشته‌ایم؛ شیوه‌ای که می‌توان در پیش گرفت این است که آثاری که مدنظرمان است ‌با استفاده از سهمیه سالیانه‌مان ثبت کنیم و سایر موارد را در قالب پرونده مشترک با دیگر کشور‌ها به ثبت برسانیم و از سهمیه ایشان بهره ببریم؛ برای نمونه، می‌توان تار را به عنوان میراث مشترک معنوی با استفاده از امتیاز افغانستان یا تاجیکستان با ایشان به ثبت رساند که هم مقصود ما حاصل آمده، هم همکاری‌های فرهنگی شکل گرفته است.