پس از ثبت چوگان به نام آذربایجان، قهوه خانه به ترکیه خواهد رسید؟

آذربایجانی‌ها ساعتی پیش تنها ورزش کاملاً ایرانی را به عنوان میراث ناملموس خود در هشتمین اجلاس سالیانه یونسکو ثبت کردند؛ اتفاقی که به احتمال فراوان در این دوره  برای سنت‌های قهوه خانه‌ای ایران نیز رخ می‌دهد و این سنت‌ها نیز به نام ترکیه ثبت می‌شود تا عملاً مشخص شود تلاش‌های مدیران تازه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای توقف این روند نیز بی حاصل بوده و همچنان با نگرانی درباره دیگر میراث ثبت نشده ملی کشورمان سخن به میان آمد.

به گزارش «تابناک»، آذربایجان پس از ثبت جنجالی تار به نام خود، این بار چوگان که ورزشی تماماً ایرانی است را در غفلت مسئولان با حربه‌ای پیچیده به نام خود ثبت کرد؛ اقدامی که مسئولان سازمان میراث فرهنگی هشدار داده بودند به وقوع نخواهد پیوست اما امروز رسماً در اجلاس جهانی یونسکو به وقوع پیوست و حتی زمینه لازم برای ثبت مشترک این بازی تاریخی نیز به سرانجام نرسید و نکته عجیب آنکه برخی رسانه ها مدعی شده‌اند حتی یک رای مخالف نیز برای این ثبت وجود نداشته که با این حساب باید پرسید آیا حقیقتاً نماینده ایران نیز با این طرح مخالف نکرده است؟!

از ایران محمدحسن طالبیان، مدیر دفتر تدوین پرونده‌های نامزدی ثبت جهانی ایران، یدالله پرمون رئیس مرکز منطقه ای میراث ناملموس یونسکو در ایران، محمد رضا مجیدی سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو و مرتضی رضوانفر معاون پژوهشی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای دفاع از پرونده طب سنتی ایران و اعتراض به ثبت چوگان به نام آذربایجان در این اجلاس شرکت کردند اما در نهایت اجلاس به گونه ای پیش رفته که نماینده آذربایجان از کشورهای حاضر به واسطه آنکه مخالفتی با ثبت این بازی باستانی و ورزش امروزی به نام آذربایجان نداشته اند، تشکر کرد!

البته محمدرضا مجیدی سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو در گفت و گویی تاکید کرد است: «... مقرر شد در سند مربوط به این پرونده، اصلاحاتی در عنوان و اسناد پیوست به ویژه فیلم ویدئویی صورت گیرد و اصطلاحات و عناوین مجعول که با حاکمیت ملی و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران در تعارض است حذف شود. این پرونده با این اصلاحات به تایید وتصویب کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس می‌رسد و کمیته ضمن تصویب موارد درخواستی کشورمان مقرر کرد در جلسات آینده کمیته، درخواست کلیه کشورهای علاقه‌مند به الحاق به پرونده چوگان به عنوان یک پرونده چند ملیتی مورد بررسی و تصویب قرار گیرد... طرح و ارائه چند ملیتی چوگان در جلسات آینده کمیته جهانی، این اثر را به صورت مشترک و چند ملیتی در فهرست اصلی که همان فرست معرّف باشد قرار می‌دهد.» که البته باید دید این اتفاق رخ خواهد داد و یا همانگونه که تار میراث مشترک نشد، چوگان نیز تنها به عنوان میراث آذربایجان باقی خواهد ماند؟

در عین حال فرهاد نظری مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی میراث فرهنگی اساساً منکر ثبت کلی بازی چوگان شده و تاکید کرده: «بازی چوگان منطقه‌ جمهوری آذربایجان به نام کشور جمهوری آذربایجان ثبت شده است و حق ایران برای ثبت جهانی چوگان محفوظ است.» و در واقع بر اساس این ادعا، ایران می‌تواند در دوره بعدی این اجلاس درخواست ثبت «چوگان منطقه ایران» را بدهد و این بازی را با این عنوان ثبت کند که البته مشخص نیست تا چه میزان این امر شدنی است و اگر این اتفاق قابل تحقق است، چرا سفیر ایران در یونسکو از پیگیری برای الحاق نام ایران به ثبت صورت پذیرفته توسط آذربایجان سخن به میان آورده است؟

آنچه جزو مسلمات تاریخی است، این بازی حدود 600 قبل از میلاد در ایران شکل گرفت و در زمان هخامنشیان بازی می‌شده و در دورانی کشورگشایی داریوش اول در هند، در آن سرزمین رواج یافت. همچنین در دوره ساسانیان بخشی از فرهنگ بازی‌های این دوره بوده و حتی در دوره سلطه مغول‌ها بر ایران نیز بازی می‌شده و پس از آن در دوران صفوی نیز نشانه های تاریخی بازی چوگان وجود دارد و بنابراین جزو دستاوردهای تاریخی است که مسیر تکامل تاریخی اش در محدوده جغرافیایی ایران کوچک نیز قابل تشخیص است و حتی امکان اینکه به عنوان میراث مشترک ثبت کرد، نیز بسیار دشوار است و می‌بایست صرفاً به نام ایران ثبت شود.

برای نخستین بار در کارنامه اردشیر بابکان از چوگان نام برده شده و پس از آن  تقریباً هیچ یک از شاعران و نویسندگان قدیم ایرانی را نمی توان یافت که به ترتیبی سخن از چوگان به میان نیاورده باشد. افسوس که این نوشته ها شیوه بازی چوگان را به روشنی بازگو نکرده اند. در شاهنامه شمار بازیکنان چوگان چهارده تن گفته شده «در هر بر هفت تن بازی می کنند و با ربودن گوی و رساندن آن به انتهای میدان برتری می یابند.» قابوسنامه شمار بازیکنان را هشت می گوید که شش تن میان میدان و دو تن دیگر در دو سر میدان جای می‌گیرد.

انگلیسی هایی که بر هندوستان چیره شده بودند در آنجا پس از آشنایی با چوگان چنان شیفته اش شدند که به فرا گرفتن آن پرداختند و در سال 1862 با گشایش باشگاه چوگان کلکته این بازی به سراسر هند گسترش یافته و انگلیسی ها و هندیها آن را بازی می کردند. پیوند نزدیک میان انگلستان و هندوستان چوگان را به اروپا کشاند و در سال 1871 نخستین بازی چوگان در انگلستان انجام گرفت. در پی این رویداد بود که چوگان به زودی در آمریکای شمالی و جنوبی گسترش یافت ولی هندوستان همچنان کانون جهانی این بازی بود.

در سال 1180 بازی های جهانی به نام جام وست چستر آغاز شد که 9 دوره از آن برگزار گردید و در همین اوان در چهار دوره از بازیهای المپیک تابستانی نیز بازی چوگان انجام شد و هم اینک انجام آن در بازیهای آینده المپیک پیشنهاد شده و در دست بررسی است. سراسر این زمان دراز چوگان در میهن خود آسیب‌های بیشتری می‌دید تا آنجا که پس از ناصرالدین شاه تا آغاز دهه 1350 که جنبش برای نو کردن همه رشته های سوارکاری سر می گیرد دیگر نامی از آن برده نمی‌شود.

آذربایجان امروز با ترفندی جالب به اجلاس آمد و با طرح ثبت بدون نوبت آن به عنوان میراث در خطر، فرصت پیگیری و توقف این ثبت را بسیار محدود ساخت و این پرونده به سرعت بررسی و بدون حتی یک مخالف به عنوان میراث ناملموس تحت عنوان «بازی با اسب در منطقه قره باغ» این کشور ثبت شد. اما این تنها امکانی نبود که می‌بایست به نام ایران ثبت شود و آذربایجان حتی به عنوان میراث مشترک با ایران نیز ثبتش نکرد، بلکه به احتمال فراوان در این دوره از اجلاس، سنت قهوه خانه‌ای نیز به نام ترکیه ثبت خواهد شد.

بر اساس آنچه امروز رسانه‌ای شد، در پی پیگیری‌های ترکیه، ثبت سنت‌های قهوه خانه‌ای در دستورکار این دوره از اجلاس که از روز یازدهم آذرماه با حضور 600 نماینده از 95 کشور جهان در حال برگزاری است، قرار گرفته و این سنتی کهن ایرانی نیز در این دوره از اجلاس بررسی و به احتمال فراوان به نام ترکیه ثبت خواهد شد. این درحالی است که 11 پرونده میراث‌ ناملموس ایران در دولت دهم، به‌ دستور ریاست وقت سازمان میراث‌فرهنگی به یونسکو ارسال شد اما آن طور که کارشناسان و مسئولان فعلی سازمان می‌گویند، تمامی پرونده‌ها ناقص است و به همین دلیل هیچ کدام در دستور کار قرار نگرفته اند.

روزگاری که رسانه‌ها از قبیل تلویزیون، رادیو و روزنامه‌ها وجود نداشت، قهوه‌خانه‌‌ها در ایران مهمترین محل تبادل اخبار و اطلاعات عامه میان مردم بود؛ مکانی دنج و بیشتر مردانه که در آن جمع می‌شدند، چای می‌نوشیدند، قلیان دود می‌کردند و به گپ و گفت می‌پرداختند. چایخانه در ایران حدود 400 سال و سده هفدهم میلادی و آغاز فراگیری مصرف چای در ایران باز می گردد که بنابر روایت جهانگردان، بزرگان و توانگران در آن جا جمع شده و چای می‌نوشیدند، هرچند بنابر روایت های تاریخی دیگر محمدعلی، معروف به کاشف السلطنه چایکار به عنوان سفیر ایران در هندوستان در روزگار مظفرالدین شاه قاجار اولین فرد ایرانی خوانده شده که شیوهٔ کاشت و مصرف چای در ایران و جهان را فرا گرفت و دانه‌های چای را درون عصای خود چید و آن‌ها را وارد ایران کرد و نخستین بار در لاهیجان کاشت.

هرچند سنت های قهوه خانه ای به پیش از ورود چای به ایران و قلیان کشی باز می گردد. بنابر نوشتهٔ سیریل الگود، «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی 1588) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع کرد.» البته قدیم‌ترین ذکری که از قلیان در ادبیات فارسی شده، این رباعی‌ها از اهلی شیرازی است که در سال 942 هجری قمری در گذشته است:          

«قلیان ز لب تو بهره ور می‌گردد
نی در دهن تو نیشکر می‌گردد
بر گرد رخ تو دود تنباکو نیست
ابریست که بر‌گرد قمر میگردد»  

بنابراین می‌توان گفت که در سال 942، یعنی 29 سال پس از ورود پرتقالی‌ها به خلیج فارس، قلیان کشیدن در ایران رواج داشته و در واقع می‌توان پیشینه استفاده از قلیان را حداقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را شاهدی بر معرفی قلیان، که در ایران مورد استفاده بوده‌است، در شبه قاره هند دانست. اولین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان ایرانی کشیده شده، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس است، که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری زنده بود.   سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند از جمله تاورنیه که در دوران صفویه به ایران آمد به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده‌اند. از جمله او نوشته‌است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملاً اختصاصی می‌کشند.»

باید دید با وجود این تاریخچه مشخص که مسلم می‌سازد قهوه خانه در کشورهای اطراف با سنت‌هایی نظیر کشیدن قلیان، نوشیندن چای، نقالی، شاهنامه‌خوانی، غزل‌خوانی، سخنوری و مشاعره، آیا تا پایان این اجلاس، یا سنت تاریخی نیز به نام ترکیه ثبت خواهد شد و همسایگان ایران، ویژگی های تاریخی که به سبب هم مرزی در ایران به کشورهای آنها نیز منتقل شده، یک تنه به نام خود سند خواهند زد یا در همین ابتدا، مسئولان ایرانی حاضر در این اجلاس با رایزنی موثر اجازه این اتفاق را نخواهد داد و کار به توجیه ماجرا و موکول کردن به تلاش برای الحاق نام ایران به ثبت قهوه خانه‌ای نظیر ثبت چوگان موکول نخواهد شد؟!