سیاست‌های اشتباه ایران در قفقاز جنوبی باید اصلاح شود/ گام بعدی پروژه توسعه طلبانه آنکارا-باکو چیست؟

بین الملل تابناک: الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان روز دوشنبه در نخجوان با یکدیگر دیدار کردند؛ سفر اردوغان به نخجوان چند روز پس از عملیات نظامی جمهوری آذربایجان در خاکندی، مرکز قره‌باغ کوهستانی انجام شده که پس از آن، نیروهای ارمنی حاضر در این منطقه با پذیرش شروط باکو، مبنی بر خلع‌ سلاح آن‌ها، با آتش‌بس موافقت کردند.

در جریان این سفر پس از گفت‌و‌گوهای خصوصی و عمومی با حضور هیأت‌های دو طرف، چند سند مهم همکاری امضا شد و هر دو روسای جمهور، مجتمع  صنعتی- نظامی بازسازی شده نخجوان را افتتاح و کلنگ شروع عملیات اجرایی احداث خط لوله گاز ترکیه از منطقه ایغدیر به نخجوان را بر زمین زدند.

علی‌اف در این دیدار به اردوغان گفت: اگر سه سال پیش، در نتیجه جنگ دوم قره‌باغ، به اشغال پایان دادیم، در ۲۳ آوریل با ایجاد یک پاسگاه مرزی در مرز آذربایجان و ارمنستان در جهت لاچین، تمامیت ارضی خود را کامل احیا و چند روز پیش نیز ما حاکمیت خود را کامل تامین و احیا کردیم. در نتیجه فعالیت‌های ضدتروریستی در کمتر از ۲۴ ساعت ارتش ارمنستان که غیرقانونی در خاک آذربایجان بود، تسلیم شد، شرایط ما را پذیرفت و آذربایجان کامل حاکمیت خود را تضمین کرد.

این اظهارات در حالی است که ایروان می‌گوید باکو با مسدود کردن کریدور لاچین که سرزمین ارمنستان را به بخش ارمنی‌نشین قره‌باغ متصل می‌کند، عملا مردم این منطقه را در محاصره قرار داده و از ارسال کمک‌های بشردوستانه به آن‌ها نیز جلوگیری کرده است.

علی‌اف در گفت: نخجوان سرزمین باستانی آذربایجان است. متأسفانه در سال ۱۹۲۰ زنگزور غربی توسط مقامات شوروی از آذربایجان جدا و ارتباط جغرافیایی بین بقیه آذربایجان و نخجوان قطع شد. زمانی که ارمنستان سیاست تجاوزکارانه را علیه آذربایجان آغاز کرد، ادعای ارضی علیه نخجوان داشت که در آن نبردهای شدیدی نیز در جریان بود و دقیقاً در آن زمان به رهبری «حیدر علی‌اف» که در آن زمان رئیس نخجوان بود، نخجوان دشمن را به جای خود بازگرداند و توانست از خاک خود محافظت کند.

رئیس‌جمهور ترکیه نیز گفت: خط گاز طبیعی ایغدیر- نخجوان مشارکت ما با آذربایجان در زمینه انرژی را تعمیق خواهد داد و همچنین به امنیت تامین انرژی اروپا کمک خواهد کرد.

 در این باره، دکتر «عفیفه عابدی» کارشناس مسائل قفقاز در گفت‌وگو با تابناک با اشاره به اظهارات علی اف و اردوغان عنوان کرد: اظهارات الهام علی اف و رجب طیب اردوغان، روسای جمهوری آذربایجان و ترکیه رونمایی رسمی و روشن از اهداف راهبردی جمهوری آذربایجان و ترکیه در قفقاز جنوبی است که البته جدید نیست؛ اما وجه بااهمیت آن این است که تصویر آینده محتمل را واضح تر می کند. با بررسی روند پیشروی جمهوری آذربایجان در قره باغ و همزمان سیاست توسعه طلبانه ترکیه در قفقاز جنوبی، چیزی که مسلم شده این که باکو و آنکارا برای پیشبرد پروژه سیاسی و اقتصادی خود در منطقه مصمم و گام به گام در حال پیشبرد آن هستند.

برای گام بعدی نیز دو گزینه پیشروی باکو و آنکاراست: یا با مذاکره و توافق با ارمنستان و روسیه تحقق برنامه شان را تسهیل کنند و یا با جنگ دوباره. به نظرم پیشنهاد نشست چهارجانبه سران روسیه، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان برای امکان سنجی گزینه اول است. احتمالا چند ماهی رایزنی های سیاسی و کنش و واکنش هایی برای این مرحله انجام شود و اگر نتیجه مطلوب رخ نداد، زمینه سازی های میدانی و سیاسی برای جنگ دیگر آغاز خواهد شد.

این کارشناس مسائل بین الملل درباره راهبرد ایران عنوان کرد: مهمترین رکن سیاست قفقازی ایران باید توسعه و تحکیم روابط با ارمنستان باشد. به رغم دلایل زیادی که سال هاست برای اهمیت روابط ایران و ارمنستان از سوی متخصصان مسائل منطقه قفقاز بیان می شود، ظاهرا نفوذ و اصرار عجیبی در دستگاه سیاستگذاری ایران برای تکرار و ادامه سیاست های اشتباه در منطقه وجود دارد که کاملا هم روشن است به نفع توسعه طلبی جمهوری آذربایجان و ترکیه است.

عابدی ادامه داد: گویا مبنای استدلال این سیاست اشتباه، نگاه ایدئولوژیک به رابطه جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. این نگاه باید اصلاح و بر روابط دو جانبه با ارمنستان تمرکز بیشتری شود. علاوه بر ابتکارهای دوجانبه، ایران و ارمنستان باید به دنبال ابتکارهای منطقه ای هم باشند. روسیه می تواند نقش مهمی در ابتکارهای منطقه ای قفقاز به نفع ایران داشته باشد اما این اتفاق رخ نمی دهد و درباره سیاست روسیه در قبال نقش ایران در قفقاز تردیدهای زیادی ایجاد شده است. سالهاست موافقتنامه موقت ایجاد منطقه آزاد تجاری بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران انجام و یک بار هم تمدید شده اما چرا به سرانجامی نرسیده است؟

در سال های اخیر، ابتکار کریدور شمال-جنوب از مسیر گرجستان-ارمنستان-ایران و هند نیز مطرح شده است که نشان می دهد پتانسیل برای ابتکارهای جدید اقتصادی در منطقه با محوریت ایران و ارمنستان وجود دارد. در مجموع ایران باید سلسله برنامه سیاسی، اقتصادی و نظامی-امنیتی برای حفظ و ارتقای منافع خود در قفقاز اتخاذ کند. 

پس از حمله هفته گذشته ارتش آذربایجان به جدایی‌طلبان ارمنی قره باغ کوهستانی، برخی کارشناسان می‌گویند که ضمیمه کردن کریدور ارمنی زنگزور در امتداد مرز با ایران، این پیوستگی را با «نخجوان» و فراتر از آن با ترکیه متحد باکو ممکن می‌سازد. با این حال ایران یکی از مخالفان توسعه کریدور زنگزور است.

برخی کارشناسان ایرانی چهار دلیل اصلی نگرانی تهران در توسعه کریدور زنگزور را اعلام کرده‌اند: نخست اینکه تهران نقش خود در ارتباط بین خاک آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از دست می‌دهد. دوم، ایران نقش خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت. سوم، این کشور نقطه ادغام خود با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) یعنی ارمنستان را از دست خواهد داد. چهارم، با افزایش ارزش استراتژیک کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل و نقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد.

وزیر خارجه ارمنستان هفته گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: «تحمیل اجباری یک کریدور فراسرزمینی به ارمنستان، کریدوری که از خاک ارمنستان می‌گذرد اما خارج از کنترل ما خواهد بود، برای ما غیرقابل قبول است و باید برای جامعه بین‌المللی نیز غیرقابل قبول باشد.»