شبکه های استانی و قابليت پخش ماهواره ای

در سال های اخیر با فراگیر شدن امکان دریافت برنامه های ماهواره ای از طریق تلویزیون های معمولی در منازل، بسیاری از شبکه های تلویزیونی به خانواده پر طرفدار پخش ماهواره ای پیوسته اند در حال حاضر هر فرد می تواند به راحتی و تنها با در اختیار داشتن یک دستگاه رسیور صدها شبکه تلویزیونی مختلف را در هر لحظه مرور و شبکه دلخواه خود را انتخاب نماید.

 اغلب این برنامه ها متعلق به شبکه های تلویزیونی خصوصی هستند که با کمترین امکانات فنی تولید می شوند با این حال در گستره شبکه های قابل دریافت از طریق ماهواره، بسیاری از کشورهای جهان، برنامه های شبکه دولتی و نیمه خصوصی خود را نیز که با امکانات کاملاً حرفه ای تولید می شوند در اختیار بینندگان و مخاطبین جهانی قرار می دهند.
 
جالب است بدانیم در حال حاضر بیش از 100 شبکه ماهواره ای فارسی زبان از سوی مخاطبین خود که می تواند شامل بسیاری از بینندگان کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان در سراسر جهان باشد قابل دریافت و بهره برداری است که از این میان 7 شبکه مربوط به کانال های یک، دو، سه، چهار، خبر، قرآن و آموزش و حدود 25 شبکه مربوط به برنامه های شبکه های استانی سیمای جمهوری اسلامی می باشد. سوال مهم اینجاست که این شبکه ها و به خصوص شبکه های استانی تا چه حد علاوه بر مخاطبين استاني در  جلب مخاطب جهانی موفق بوده اند و اساساً تا چه حد به این قابلیت مهم رسانه ای که در اختیار آنها نهاده شده است توجه دارند.

هر شبکه تلویزیونی برای کسب موفقیت، لازم است ابتدا مخاطبین هدف را مشخص کند و به پرورش، حفظ و افزایش روز افزون آنها همت گمارد. برای تحقق این امر نیز لازم است سیاست تولیدی خاص شبکه از ابتدا مشخص باشد و مدیران شبکه برای آن برنامه ریزی داشنه باشند. این یک اصل ساده و مهم است که چنانچه شبکه ای نتواند نیازهای مخاطبین خود را برآورده نماید نهایتاً پس از مدتی آنها را از دست خواهد داد.

 یکی از سیاست های سنتی که تا سال ها شبکه های تلویزیونی ما به آن متوسل شده اند تولید برنامه هایی با ساختار عمومی است به عبارت دیگر شبکه ها سعی می کنند برنامه های کوتاهی با موضوعات متنوع و گوناگون تهیه و پخش نمایند و تلاش کنند تا رضایت همگان را جلب نمایند. غالباً برنامه های این شبکه ها آمیزه ای است از برنامه های علمی، فرهنگی، مذهبی، موسیقی، اخبار، ورزش، کودک، میزگرد و ... این شیوه هم اکنون شیوه رایج برنامه سازی در ایران است اما در عمل تجربه نشان می دهد و نمی توان به این طریق رضایت همگان را جلب نمود و با افزایش شمار شبکه های تلویزیونی، بسیاری به این نتیجه رسیده اند که مخاطبین از ساختارهای عمومی و ترکیبی روی گردان هستند و اغلب تمایل دارند تا یک شبکه را با نوع خاصی از برنامه ها بشناسند و تعقیب نمایند مثل: شبکه خبر، شبکه آموزش و شبکه قرآن که در حال حاضر در سیمای جمهوری اسلامی ایران فعالیت دارند و یا شبکه هایی مثل شبکه جوان، شبکه ورزش، شبکه کودک و ... که هنوز جای آنها در میان شبکه های موجود خالی است.
 
 بدیهی است آنجا که شبکه های تلویزیونی شکل رقابتی به خود می گیرند چندان منطقی نیست که همه شبکه ها در برنامه سازی خود از یک ساختار مشترک پیروی نمایند. به عبارت دیگر اگر شبکه های تلویزیونی مخاطبین مشترکی را برای خود تعریف کنند هیچ یک از آنها نمی توانند به جذب تعداد قابل ملاحظه ای از بینندگان امیدوار باشند. همچنین اگر همه  شبکه های تلویزیونی از ساختار یکسانی پیروی کنند مخاطبین از هر گونه حق انتخاب محروم خواهند شد. بنابراین به نظر می رسد چنانچه هدف رسانه پرورش، حفظ و افزایش مخاطبان فرهیخته باشد باید در فکر ایجاد شبکه های تخصصی به لحاظ ساختار و محتوا بود. این خط مشی در واقع برای مخاطب مشخص خواهد کرد که چه نوع برنامه هایی در اغلب اوقات از آن شبکه پخش می شود و تصمیمی است که منظور اصلی آن در نهایت می تواند رضایت مخاطبین باشد.
 
حال سوال اینجاست که شبکه های استانی در این راستا چگونه می توانند عمل کنند؟ در حال حاضر آنچه در تولیدات شبکه های مختلف استانی سیما در مقایسه با یکدیگر به چشم می خورد برخورداری از ساختاری نسبتا واحد و تقریبا محتوایی مشابه است. به عبارت دیگر خیلی تفاوت نمی کند که یک مخاطب عام در خارج از مرزهای ایران کدام شبکه استانی را برای دیدن انتخاب  کند. حال آنکه برخورداری از امکان پخش شبکه ماهواره ای استان ها می تواند بطور بالقوه مخاطب را با یک غول کوچک رسانه ای مواجه سازد که در آن واحد او را با پیام های متنوع مورد هدف قرار می دهد. چیزی که آرزوی بزرگ امپراطوری های رسانه ای است و در حال حاضر به عنوان یک قابلیت چندان مورد توجه رسانه ملی واقع نشده است.
 
 شبکه های استانی به تدریج از سال 1374 با افتتاح شبکه تهران یکی پس از دیگری تأسیس شدند در تعریف شبکه های استانی که بیانگر هدف تشکیل آنها نیز می باشد توجه به خرده فرهنگ ها و احیای زبان، آداب، رسوم و فرهنگ در منطقه از ارکان اصلی محسوب می شود اما در حال حاضر این مهم در ساختار کلی شبکه های استانی سیما چندان به چشم نمی خورد. آنچه وجود دارد تعداد حدوداً 30 شبکه تلویزیونی در مراکز استان های مختلف است و همان طور که گفتیم از ساختار کلی نسبتاً یکسانی برخوردار هستند و  برنامه های آنها نه تنها به لحاظ موضوع و محتوا بلکه به جهت ساختار نیز تقریباً یکسانند حتی در اغلب این استانها جدول پخش برنامه ها نیز تقریباً شبیه به یکدیگرند علت اصلی این امر سیاست گذاری یکسان و تا حد زیادی متمرکز شبکه ها  است.

 تفاوت اندک در این برنامه ها و حتی تفاوت بسیار جزئی در ساعت پخش برنامه ها در استان های مختلف نمی تواند صدا و سیما را به هدف جلب مخاطبین جهانی سوق دهد و کشور را از یک پتانسیل بزرگ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی محروم می کند جهت رفع این موضوع و استفاده بهتر از این پتانسیل عظیم توجه به برخی راه کارهای ذیل مي تواند مفيد باشد:

1 ـ کاهش میزان تمرکز در مدیریت کلان شبكه ها و افزایش اختیارات شبکه ها در سطح مراکز صداوسیما:

 با عملي شدن اين سياست این مراکز استان ها هستند که بر اساس نظر سنجی ها و استراتژی های استانی تعیین می کنند چه برنامه هایی و در چه ساختارهایی تهیه و تولید شوند. لازمه این امر توانایی بیشتر مراکز در جذب درآمدها از طریق اسپانسر و منابع استانی و هزینه آن بر اساس نیاز مخاطبین و نیز توانایی در خصوص تصمیم گیری ساختاری و محتوایی برنامه ها می باشد. این امر باعث می شود هر مرکز بتواند به فراخور توانمندی ها و نیازمندی های واقعی مخاطبین آن استان و استراتژی دراز مدت بر اساس برنامه ریزی کلان سازمان دست به تولید و پخش برنامه های متنوع تری بزند.
 
2 ـ تغییر برنامه های تکلیفی مراکز استان ها بر اساس نیازها و توانمندی های استان در چهارچوب استراتژی های ملی و توانمندی های استان:

درحال حاضر تقريبا تمام شبكه هاي استاني طبق چارت از پيش طراحي شده اي مكلف به توليد تعداد و مدت معيني از برنامه ها با موضوع و محتواي مشخص شده هستند اما سوال اينجاست كه چه لزومی دارد در تمام مراکز تعداد مشخصی برنامه با موضوعي خاص مثلا علمی یا ورزشی در هفته تولید و پخش شود. به عبارت دیگر در يك شبكه  استانی ممكن است به دلايل خاص و قابليت هاي خاص آن استان ورزش از اولويت هاي اصلي باشد و به فرض در آن شبكه قابليت توليد و پخش شش برنامه ورزشي جذاب در هفته وجود داشته باشد اما در استان ها و شبكه هاي استاني ديگر چنين قابليتي
وجود نداشته باشد و در عوض استان ديگري از پتانسيل بيشتري براي برنامه هاي با موضوع گردشگري يا صنعت برخوردار باشد. لذا به نظر مي رسد نگرش تكليفي بر برنامه هاي استاني و برنامه ريزي يكسان براي آن شبكه هابه لحاظ تعداد و مدت پخش نمي تواند مفيد و ميسر باشد.

3 ـ توجه ویژه در برنامه های تولیدی مختلف به آداب و رسوم، فرهنگ، زبان، موسیقی، جاذبه ها و دیدنی های منطقه و پتانسیل های استانی:

 بر اساس سند توسعه همان استان از طریق معرفی خرده فرهنگ ها در جهت انعکاس وحدت و عزت ملی. لازمه این امر هم سویی کامل رسانه با استراتژی های توسعه ای در همان استان است و این مجدداً تأکیدی است بر اختیارات بیشتر شبکه ها در سیاست گذاری و برنامه ریزی های محتوایی در مقایسه با وضعیت موجود خاص آن استان و اينكه نمي توان نسخه واحدي براي كل شبكه ها تجويز نمود.
 
4 ـ بازنگری و تعریف مجدد در مخاطبین شبکه ها:

لازم است رسانه مخاطب خود را به طور کامل بشناسد. این مهم از طریق نیاز سنجی های علمی و واقع گرایانه و به دور از هرگونه تعصب قابل دریافت است و حتی می توان از بنگاه های پژوهشی معتبر خارج از حیطه صدا و سیما نیز کمک گرفت. رسانه ملي بايد به اين مهم توجه نمايد که امروز مخاطب او می تواند یک سرمایه گذار در گوشه ای از شاخ آفریقا و یا یک توریست در گوشه ای از اروپا و یا حتی یک سیاستمدار در آن سوی خاور دور یا کودکی کنجکاو در سرزمین فلسطین باشد. این نگاه جهانی می طلبد که برنامه ریزی جدید و مدونی از سوی رسانه  طراحی و اجرا شود.
 
5 ـ هدفمندي درچينش برنامه هاي شبكه:

امروزه نحوه چينش برنامه ها در جدول پخش شبكه ها از اهميت بالايي برخوردار است و تمام شبكه هاي جهاني سعي مي كنند تا حد امكان كل شبكه به لحاظ محتوي و ساختار از يك هدفمندي و انسجام خاص برخوردار باشد. به نظرمي رسد در حال حاضر شاكله منفصل و غير منسجم برنامه ها در شبكه هاي استاني بزرگترین بی توجهی به مخاطبانی است که آن  شبکه را برای دیدن انتخاب می کنند. در شكل فعلي دقیقاً در همان لحظه ای که بیننده در حال لذت بردن از برنامه محبوب خود است ناگهان برنامه پایان یافته و برنامه جدیدی آغاز می شود که هیچ سنخیتی با برنامه قبلی ندارد.

همان طور كه گفتيم در حال حاضر اکثر شبکه های معتبر دنیا به این نتیجه رسیده اند که اولاً به برنامه های شبکه خود هویتی ذاتی ببخشند و از این همه پراکنده گویی بپرهیزند و ثانيا با محدود کردن تعداد برنامه ها در غالب برنامه های اصلی و گنجاندن بخش های کوتاه و جذاب در دل آن برنامه ها هر چه بیشتر مخاطب را پای گیرنده های تلویزیون بنشانند. به این ترتیب دیگر لازم نیست بیننده در هر روز شاهد بیش از 10 الی 15 برنامه مستقل 20 الی 40 دقیقه ای ـ کمی بیشتر یا کمی کمتر ـ باشد که به لحاظ موضوع و محتوا چندان ربطی به دیگری ندارد. در شکل جدید بیننده در طول هفته شاهد چند برنامه ثابت بلند مدت خواهد بود که در دل آن بخش های کوتاه اما جذاب و با محتوایی در خدمت تعریف شبکه گنجانده شده است. این می تواند گامی موثر در ایجاد شبکه های تخصصی باشد.
 
6 ـ انعطاف در محتوا و ساختار برنامه ها:

لازمه یک شبکه پویا، انعطاف در محتوا و حتی ساختار برنامه هاست به این ترتیب به فراخور زمان برنامه های شبکه می توانند از قالب سنتی و از پیش تعیین شده فاصله بگیرند و بی محابا و به سرعت به برنامه هایی مفیدتر و به روز تبدیل شوند چیزی که در حال حاضر جای آن تا حدي در برنامه های شبکه های سراسری و استانی خالی است.

7 ـ توجه ويژه به مهندسي پيام:

از ملزومات یک شبکه موفق مهندسی در پیام است. در حال حاضر شبکه های استانی کمتر از این استراتژی و دورنگری محتوایی برخوردار هستند این امر شاید از یک طرف به ساختار شبکه ها و عدم توجه به اولویت های منطقه برگردد اما نکته مهم تر عدم تعامل میان مدیریت های فکری رسانه و کارشناسان، نخبگان و فرهیختگان استان می باشد، به طوری که در حال حاضر استراتژی کلی رسانه آن چنان مبهم و نامفهوم است که به صورت برنامه ای ناکارآمد در آمده است.
 
8 ـ بازنگری در نیروی انسانی شبکه ها:

از نیازهای مبرم رسانه توجه جدي به جذب نيروي انساني كارآمد و متخصص است. در حال حاضر ممكن است به دليل مسائلي همچون دوري از مركز و... بسياري از شبكه هاي استاني از وجود نيروهاي متخصص و كارآمد به حد كافي در مقايسه با شبكه هاي سراسري بهره مندنباشند از اين رو لازم است اين شبكه ها ضمن جذب نیروهاي توانا، به آموزش نیروهای موجود در تمام عرصه ها همت گمارند. به نظر نگارنده در حال حاضر بیشترین نیاز شبکه های استانی جذب تهیه کنندگان متفکر و متخصص، کارگردانان زبده و خلاق و نیز مجریان توانا و تحصیل کرده می باشد.
 
9 ـ نحوه بودجه بندی:

بخش عمده ای از بودجه شبکه های استانی صرف تولید برنامه هایی می شود که تحت عنوان برنامه های فاخر در طبقات (الف و ب) طبقه بندي می شوند و از حداقل کارایی در رسالت یک شبکه پویا با مخاطب جهانی برخوردار نیستند.

عمده وظیفه شبکه های تلویزیونی، تولید برنامه های موسوم به طبقه (ج و د) و سریال های خانوادگی طولانی مدت و مستندهاي بومي است که با هزینه نسبتاً کم مخاطبان بسیاری را به خود جلب می کند و به استراتژیست های شبکه کمک می کند تا اهداف مستقيم و غير مستقيم خود را به مخاطب القا نمایند. این اصل مهم امروزه در شبکه های استانی تا حدی کم رنگ شده است.
 
10 ـ توجه به اهميت مهندسي انديشه ها در شبكه:

یک شبکه تلویزیونی هنگامی موفق است که بتواند پیام خود را به طور کامل به مخاطب القاء نماید. این امر مستلزم آن است که اولاً مخاطب، خود را در معرض پیام مستقیم نبیند و ثانیاً به شبکه ای که برای دیدن انتخاب کرده است اعتماد داشته باشد. برای رسیدن به اين هدف اولاً لازم است در شبکه های تلویزیونی استانی به نقش تحلیلگران و کارشناسان، بیش از پیش توجه شود و دقت شود تا برنامه ها توسط تهیه کنندگان آگاه، دور اندیش و متخصص تهیه شود اما برای نیل به هدف دوم شاید یکی از راه ها این باشد که بیننده صدای خود را نیز از شبکه بشنود. با دور اندیشی و برنامه ریزی دقیق و چیدمان دقیق اندیشه ها در کنار یکدیگر می توان به راحتی ضمن وفادار بودن به اصول فکری و اعتقادی شبکه از وجود تفکرات دیگر نیز در جهت استراتژی کلی رسانه بهره جست. این موضوع که می توان آن را به عنوان مهندسی اندیشه ها نام گذاری کرد از ارکان مهم یک رسانه محسوب می شود.
 
11 ـ انتخاب ماهواره ای مناسب براي پخش شبكه هاي استاني:

انتخاب ماهواره اي كه برنامه های مختلف شبکه های تلویزیونی از طریق آن در سطح جهان پخش و قابل دریافت می شود از نکات مهم و قابل توجهی است که باید به آن دقت شود اگر چه انتخاب ماهواره مود نظر وابسته به عوامل مختلفی است که شاید جای طرح آن در این مقوله نباشد لیکن میزان توجه مخاطبین به آن ماهواره نیز یکی از عوامل مهم باید تلقی شود. در حال حاضر اکثر مخاطبین بر اساس آمارهای غیر رسمی از طریق ماهواره های هات برد، عرب ست و تا حدی ترک ست برنامه های مورد علاقه خود را در سطح منطقه دنبال می کنند حال آنکه به جز شبکه خبر، جام جم یک، جام دو و شبکه قرآن، مابقی شبکه های فارسی زبان صدا و سیما از طریق آسیاست (15 شبکه استانی) و اینتل ست (9 شبکه استانی) قابل دریافت است. به نظر می رسد باید تمهیدی اندیشه شود تا مخاطبین این شبکه ها بتوانند با سهولت بیشتری برنامه های خود را در ماهواره های هدف دنبال نمایند.
 
در پایان خوب است کلام را با فرمایشی از مقام معظم رهبری كه در جمع شعرا و هنرمندان بیان فرمودند به پایان برسانیم. ایشان فرمودند: در این جنگ نرم وظیفه مجموعه فرهنگی این است که هنر را تمام عیار و با قالبی مناسب به میدان آورند تا اثر گذار باشد. مطابق این فرمایش ایشان، از ملزومات رسانه بازنگری جدی در بخش های ساختاری و محتوایی تولیدات است تا انشااله از این قابلیت بزرگ و اثر گذار که در اختیار رسانه قرار دارد نهایت بهره برداری در راستای اهداف متعالی نظام مقدس اسلامی به عمل آید.

* رضا سیف پور / كارشناس رسانه