پيامدهاي منطقه اي برجام براي جمهوري اسلامي ايران

مقدمه

هرچند كه توافق هسته اي ميان جمهوري اسلامي ايران و گروه 1+5، موسوم به برجام در صحت جهاني صورت گرفته است اما داراي پيامدهاي منطقه اي مختلفي است كه از مهمترين آن ها مي توان به تقويت رژيم عدم اشاعه جهاني در راستاي عملياتي كردن ايده خاورميانه عاري از تسليحات كشتار جمعي، تضعيف پروژه ايران هراسي و ارتقاي همكاري هاي منطقه اي در حوزه هاي تجاري – اقتصادي و امنيتي به ويژه در جهت مبارزه با گروه هاي تروريستي تكفيري اشاره كرد. درواقع، اجرايي شدن برنامه جامع اقدام مشترك موسوم به برجام مي تواند تاثيرات عميقي بر معادلات منطقه خاورميانه به ويژه رژيم صهيونيستي و كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس داشته باشد. از يك سو، توافق هسته اي ايران با اثبات عدم تمايل تهران مبني بر حركت به سمت تسليحات نظامي هسته اي، از ميزان تنش ها در منطقه مي كاهد. اما از سوي ديگر، با لغو يا تعليق تحريم هاي مالي و اقتصادي عليه ايران طبق برجام، منابع مالي قابل توجهي در اختيار تهران قرار خواهد گرفت كه مي تواند در جهت سياست هاي منطقه اي خويش از آن استفاده نمايد. از اين رو، در اين نوشتار با نگاهي گذرا به مواضع كشورهاي منطقه در قبال برجام، به تبيين پيامدهاي مذكور خواهيم پرداخت.

1- نگاهي به مواضع كشورهاي مختلف منطقه در قبال برجام

تفاوت هاي معناداري در اظهار نظرها و مواضع كشورهاي مختلف منطقه در قبال برجام به چشم مي خورد كه تجزيه و تحليل جزئيات آن در مجال اين نوشتار نيست زيرا به تعداد هر يك از كشورهاي منطقه مي توان موضع منحصر به فردي احصاء كرد كه برآيند متغيرهاي تاريخي، جغرافيايي، اقتصادي و سياسي گوناگوني است. با اين حال، مواضع كشورهاي منطقه در خصوص برجام را مي توان به چهار دسته كلي تقسيم كرد كه طيف متننعي از موافقت كامل تا مخالفت كامل را شامل مي شود.

1-1- موضع متحدين جمهوري اسلامي ايران در منطقه

همان طور كه قابل پيش بيني بود، برخي از متحدين منطقه اي تهران از جمله سوريه و عراق از حصول برجام استقبال كردند. زيرا اين توافق نه تنها توان اقتصادي ايران براي كمك به دولت هاي دوست در منطقه را افزايش خواهد داد، بلكه موجب مي شود كه فضاي مناسبي براي همكاري هاي دفاعي در مقابل گروه هاي تروريستي و تكفيري همچون داعش به وجود آيد. درواقع، تحولات و بي ثباتي هاي چند سال اخير به ويژه در منطقه مانند تحريم ها، كاهش قيمت نفت، ظهور داعش و گروه هاي تروريستي تكفيري، موجب شده بود كه توان مالي و لجستيكي كشور براي حمايت از متحدينش به تحليل رود. از اين رو، توافق حاضر، به نفع هم پيمانان جمهوري اسلامي ايران از جمله كشورها و گروه هاي محور مقامت نيز محسوب مي شود.

2-1- موضع تركيه

تركيه به عنوان يكي از قطب هاي منطقه، موافق گفتگوهاي هسته اي ايران و قدرت هاي جهاني بود و حتي در برهه هايي نيز به ايفاي نقش ميانجيگري در مذاكرات نيز همت گمارده بود. لذا پس از امضاي برنامه جامع اقدام مشترك، مقامات اين كشور از جمله مولود چاووش اوغلو وزير امور خارجه اين كشور از توافق استقبال كرده و نسبت به افزايش همكاري هاي اقتصادي دوجانبه پس از رفع تحريم هاي بين المللي عليه تهران ابراز اميدواري كرد. همچنين ترك ها اميدوارند تنش زدايي ايران و غرب در بحث هسته اي به مسائل خاورميانه به ويژه جنگ داخلي سوريه نيز تسري يابد و تهران نقش سازنده تري در فيصله اين بحران بازي كند. با اين حال، بايستي ميان حمايت آنكارا از برجام با ساير متحدين منطقه اي كشور تمايز قائل شد. چراكه استقبال تركيه بيشتر جنبه اقتصادي دارد و ايران را بازار مناسبي براي رونق اقتصاد رو به رشد خود تلقي مي كند. اما به لحاظ سياسي و راهبردي، تركيه نيز به عنوان يكي از رقباي جدي ايران در منطقه خاورميانه، نگراني هايي از آينده برنامه هسته اي ايران دارد كه هرچند شدت و حدت آن كمتر از كشورهاي عربي منطقه است اما نمي توان آن را ناديده انگاشت.

3-1- موضع كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس

كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس به صورت علني برجام از امضاي برجام استقبال كرده اند اما نگراني هايي نيز از پيامدهاي آن نظير گسترش نفوذ جمهوري اسلامي ايران در منطقه دارند. چراكه اين توافق امكان دستيابي تهران به منابع مالي بلوكه شده خود را فراهم مي سازد و به همين دليل، مورد خوشايند برخي از كشورهاي عربي منطقه نيست.

دوراقع، رهبران عربي، مذاكرات هسته اي ايران و ايالات متحده را ادامه سياست مماشات باراك اوباما در قبال ايران توصيف مي كنند كه با خروج نيروهاي آمريكايي از عراق در سال 2011 ميلادي شروع و با عدم حمله نظامي به سوريه تداوم يافت و طبق اين ديدگاه با عقب نشيني آشكار و پذيرش حق غني سازي هسته اي در خاك ايران تكميل گرديد. البته شايان ذكر است كه در مواضع 6 كشور عضور شورا نيز تفاوت هاي بارزي در قبال مذاكرات هسته اي ايران و سند منتج از آن (برجام) مشاهده مي شود. در حالي كه عمان ميزباني چندين دور از گفتگوهاي هسته اي را بر عهده داشت و به ايفاي نقش ميانجيگيري ميان ايران و آمريكا در موضوع هسته اي پرداخت، عربستان سعودي از همان ابتدا مخالفت خويش را با حل و فصل كامل بحران هسته اي ايران اعلام كرده بود. بخش زيادي از اين مخالفت، ناشي از هراس سعودي ها و ساير شيخ نشين هاي خليج فارس از اجرايي شدن راهبرد كلان احاله مسئوليت آمريكا در منطقه خاورميانه است. درواقع، متحدين وابسته واشنگتن در خليج فارس بيم آن را داشتند كه توافق هسته اي ايران تسهيل كننده تغيير جهت راهبردي ايالات متحده از خاورميانه به سمت آسيا - پاسفيك باشد. و به همين دليل، قبل از نهايي شدن برجام، باراك اوباما، رئيس جمهور آمريكا مجبور شد تا سران عربي كشورهاي خليج فارس را به نشست كمپ ديويد دعوت نموده و به آن ها قول حمايت بيشتر در مقابل ايران و فروش تجهيزات نظامي پيشرفته تر را بدهد.

با وجود اين، برخي از تحليلگران مدعي هستند كه به علت حفظ زيرساخت هاي هسته اي ايران در برجام و تثبيت غني سازي كشور، اين احتمال وجود دارد كه عربستان سعودي و برخي ديگر از اعضاي شوراي همكاري خليج فارس به تدريج در جهت احداث برنامه هسته اي بومي تلاش خواهند كرد زيرا آن ها از معيار دوگانه آمريكا مبني بر عدم اجازه غني سازي توسط كشورهاي خليج فارس (نظير امارات متحده عربي) اما پذيرش ضمني آن براي جمهوري اسلامي ايران ناراضي هستند. در اين ميان، رژيم آل سعود نگران آن است كه توافق هسته اي صرفنظر از محتوا و مضمون در صورتي كه موفقيت آميز باشد، فتح بابي براي مذاكره درباره ساير بحران هاي منطقه اي به شمار رود و به افزايش نقش و ارتقاي جايگاه ايران در عرصه منطقه اي و نهايتأ در حوزه بين الملل منجر شود.

4-1- موضع رژيم صهيونيستي

رژيم صهيونيستي از بدو شروع مذاكرات هسته اي جمهوري اسلامي ايران با گروه 1+5، مخالف روند گفتگوها به ويژه ملاقات هاي دوجانبه و طولاني ميان مقامات ايراني و آمريكايي بوده و موضع اين كشور همواره پرصداتر و تندتر از ساير كشورهاي مخالف حتي قدرت هاي جهاني بوده است. نقطه جالب توجه اين است كه پس از انتخاب روحاني در خرداد 1392 (ژوئن 2013) تحرك اسرائيلي ها در قبال پرونده هسته اي ايران تشديد شد. پيامي كه نتانياهو شديدأ بر روي آن تأكيد داشت، اين بود كه جامعه بين المللي نبايد فريب لبخندهاي جديد ايران را بخورد و نبايد رويكرد تحريمي خويش در قبال اين كشور را تغيير دهد. پس از توافق ايران و گروه 1+5 بر سر يك قرارداد موقت، هشدارهاي نتانياهو به نقطه اوج خود رسيد، طوري كه وي برنامه اقدام مشترك را اشتباه تاريخي خواند و روابط وي با اوباما تيره گرديد. درواقع، راهبرد اين رژيم همواره طي ادوار پيشين مذاكرات بر متهم سازي ايران به تطويل مذاكرات (اصطلاحا وقت كشي) جهت دستيابي به تسليحات هسته اي استوار بود. اما با امضاي توافقنامه ژنو كه طبق آن بخش قابل توجهي از ذخيره اورانيوم كشور اكسيد شده و غني سازي 20 درصدي متوقف گرديد، چنين ترفندي كارايي تبليغاتي خود را از دست داده بود. از اين رو با امضاي برنامه اقدام مشترك در 24 نوامبر 2013، سياست اين رژيم به سنگ اندازي و مانع تراشي براي مذاكرات هسته اي تغيير يافت به طوري كه روابط واشنگتن - تل آويو در پرتو اختلاف نظرهاي آشكار ميان باراك اوباما، رئيس جمهور آمريكا و بنيامين نتانياهو- نخست وزير اسرائيل- به سردي گرائيد.

به طور كلي موضع تحليلگران و مقامات اسرائيلي پيرامون دولت يازدهم و مذاكرات هسته اي جاري به دو گروه عمده قابل تقسيم است. بخش عظيمي از آن ها تفاوت چنداني ميان دولت روحاني با ساير نهادهاي نظام قائل نيستند و بر اين اعتقادند كه دولت وقت نقش پليس خوب و ولي فقيه، آيت الله خامنه اي، نقش پليس بد را در مذاكرات هسته اي با غرب بازي مي كردند. تندورهايي كه قدرت را در دست دارند نظير بنيامين نتانياهو مدافع سرسخت اين ديدگاه هستند. اما بخش اندكي از جامعه داخلي اسرائيل، هرچند كه دولت روحاني را به عنوان يك دولت انقلابي و دگرگون كننده سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران نمي دانند، اما بر اين باورند كه تنش زدايي در حال وقوع از سوي اين دولت، مسير جديدي را در مقابل كشورهاي منطقه قرار مي دهد و طبيعتأ تهديدات و فرصت هاي خاص خود را متوجه امنيت ملي رژيم صهيونيستي خواهد كرد.

فارغ از جايگاه و نقش دولت روحاني در صحنه سياست داخلي ايران، گفتمان مسلط در دولت نتانياهو بر اين فرض استوار است كه برنامه جامع اقدام مشترك، امتيازات زيادي را به ايران واگذار كرده است. لذا اين توافق مورد قبول و امتنان دولت راستگراي نتانياهو نيست. درواقع، حزب ليكود با هر نوع توافق ممكن و معقول بين ايران و امريكا در امر هسته اي مخالف است و از پيامدهاي احتمالي برجام به ويژه در شرايطي كه جمهوري اسلامي ايران به تعهداتش پايبند باشد، هراس دارد. در سايه ظهور گروه هاي تروريستي تكفيري همچون داعش در منطقه و مبارزه همزمان ايران و آمريكا عليه اين گروه در عراق، چنين نگراني هايي افزايش يافته است. با اين حال و در نقطه مقابل، جمعي از مقامات سابق دستگاه امنيتي اسرائيل، به مخالفت با رويكرد ستيزه جويانه نتانياهو پرداخته و اهميت توافق هسته اي نهايي را براي امنيت ملي اسرائيل متذكر شدند.

2- پيامدهاي منطقه اي برجام

امضاي برنامه جامع اقدام مشترك ميان جمهوري اسلامي ايران و قدرت هاي جهاني با نمايش عقلانيت مستتر در رفتارهاي سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران نه تنها مانع از ايران هراسي و رونق دستگاه تبليغاتي صهيونيست ها در خصوص انگيزه هاي پنهاني و هسته اي تهران مي شود، بلكه ساير قدرت هاي منطقه اي را از حركت به سمت تسليحات هسته اي و ايجاد رقابت تسليحاتي هسته اي در خاورميانه بازمي دارد. بنابراين تضمين بين المللي صلح آميز بودن برنامه هسته اي تهران كشورهاي اسلامي منطقه را به همكاري هاي بيشتر با ايران در مسير مبارزه با تروريسم و افراط گرايي در منطقه سوق مي دهد.

همچنين به نظر مي رسد با اجرايي شدن برجام و كاهش ايران هراسي در منطقه، در آينده اي نه چندان دور، حمايت ساير كشورهاي منطقه اي از گروه هاي تروريستي تكفيري كمتر شود. از طرف ديگر ممكن است در نتيجه برجام شاهد همكاري هاي بيشتري بين قدرت هاي جهاني با جمهوري اسلامي ايران براي مقابله با گروه تروريستي داعش به عنوان مهمترين تهديد منطقه باشيم كه در اثر آن امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران از تهديد جدي اين گروه مصون خواهد ماند.

فشارها و تحريم هاي اعمال شده به ويژه تشديد آن در سال هاي اخير، قدرت چانه زني و ديپلماسي ايران را در جهان كاهش داده، به طوري كه روابط خارجي كشور به چندين كشور خاص محدود گرديده بود. اما حصول برجام همراه با اذعان قدرت هاي جهاني به حقوق كشور در ميز مذاكره، جايگاه ايران را در معادلات منطقه اي و جهاني ارتقاء داده و وزن ديپلماسي كشور را افزايش خواهد داد. همچنين تاكنون بخش اعظمي از توان ديپلماسي كشور در مساله هسته اي متمركز شده بود كه با دستيابي به توافق نهايي، ايران از اين مساله رهايي يافته و مي تواند نقش تعيين كننده تري در معادلات سياسي بين المللي به ويژه در بحران هاي منطقه اي ايفاء نمايد.

در اين ميان، سفرهاي منطقه اي دكتر ظريف به كشورهاي كويت، قطر، عراق، لبنان و سوريه پس از امضاي برجام جهت زدودن تبليغات ضد ايراني صهيونيست ها و محافظه كاران آمريكايي و تقويت همكاري هاي تجاري و سياسي با همسايگان عربي انجام گرديد. درواقع، پس از حصول توافق هسته اي با قدرت هاي جهاني، عربستان سعودي مبادرت به برخي جريان سازي ها همسو با منويات رژيم صيهونيستي كرد كه هدف از آن جذب شيخ نشين هاي حاشيه خليج فارس جهت تقابل بيشتر با تهران است. بنابراين جمهوري اسلامي ايران براي شكستن اين فضا و جلوگيري از تشكيل يك جبهه عربي به رهبري عربستان در مقابل ايران، اين سفرها را تدارك ديد تا به شيخ نشين هاي عربي منطقه اطمينان دهد كه توافق هسته اي در جهت ثبات بيشتر در منطقه عمل خواهد كرد.

اين در حالي است كه موضوع فعاليت هاي هسته اي جمهوري اسلامي ايران در 13 سال اخير به ابزاري براي پروژه ايران هراسي تبديل شده بود كه در شرايط كنوني و متعاقب تعامل بيشتر منطقه اي اين پروژه به حاشيه رانده خواهد شد. درواقع، دستيابي به توافق نهايي هسته اي سناريو مد نظر صهيونيست ها و ساير دشمنان جمهوري اسلامي ايران را نقش بر آب كرد و با غير امنيتي سازي پرونده هسته اي ايران كه به معني خروج آن از ذيل فصل هفتم منشور ملل متحد مي باشد، ايران هراسي در منطقه خاورميانه را كاهش داد.

جمع بندي:

به طور كلي مي توان گفت، با دستيابي به برنامه جامع اقدام مشترك، فضاي بازتري براي مانور سياسي ايران در منطقه خاورميانه فراهم شده است. به همين دليل رقبا و دشمنان منطقه اي ايران به دنبال بزرگنمايي امتيازات كسب شده كشورمان در متن برجام هستند و تمام تلاش خود را در جهت ممانعت از اجراي موفقيت آميز آن به كار بسته اند. از اين رو، ابراز ناخشنودي مقامات عربي و صهيونيستي از حفظ تاسيسات هسته اي تهران طبق توافق و آزاد شدن منابع مالي بلوكه شده ايران در نتيجه اجرايي شدن برجام به محورهاي مخالفت دشمنان منطقه اي برجام تبديل شده اند.

درواقع، رژيم صهيونيستي و حكام عرب منطقه ترجيح مي دهند كه انزواي سياسي و تحريم هاي اقتصادي عليه جمهوري اسلامي ايران همچنان پابرجا باشد تا با دست باز تحولات منطقه را در جهت منافع خويش مديريت كنند. به همين دليل بر روي اين موضوع خودساخته مانور مي دهند كه دلارهاي حاصل از توافق در بحران هاي منطقه اي همچون درگيري هاي سوريه و يمن خرج خواهد شد تا مانع از تصويب آن در كنگره آمريكا گردند. تاثير مستثيم برجام بر افزايش نفوذ جمهوري اسلامي ايران در منطقه به حدي آشكار است كه رقباي منطقه اي تهران از جمله عربستان سعودي و تركيه به ميزان مداخلات و ماجراجويي هاي نظامي خويش در كشورهاي پيراموني افزوده اند تا در اين فرصت چند ماهه باقي مانده تا اجراي توافق، ميدان هاي نبرد را به نفع خويش سروسامان دهند.

منابع نزد سایت تابناک محفوظ است