کلیات

هاری (به انگلیسی: rabies) نوعی بیماری ویروسی است که موجب التهاب مغزی حاد در انسان و برخی پستانداران دیگر می‌شود. علائم اولیه می‌تواند شامل تب و گزگز در محل گزیدگی باشد. این علائم معمولاً با یک یا چند مورد از علائمی چون تهوع، استفراغ، رفتارهای خشونت‌آمیز، هیجان کنترل‌نشده، ترس از آب، ناتوانی در حرکت بخشی از بدن، گیجی و از دست دادن هوشیاری همراه می‌شود. پس از ظاهر شدن علائم این بیماری، نتیجه عملاً همیشه مرگ است.

 فاصلهٔ زمانی بین ابتلا به بیماری و شروع علائم، معمولاً یک تا سه ماه است اما می‌تواند از کمتر از یک هفته تا بیش از یک سال متغیر باشد. ویروس از طریق بزاق حیوان مبتلا به هاری و پس از گازگرفتگی یا ایجاد خراش، وارد بدن انسان و سایر جانوران شده و پس از ورود به اعصاب محیطی، به‌سوی دستگاه عصبی مرکزی رفته و شروع به تکثیر می‌نماید. زمان ابتلا و شروع علائم بیماری، بستگی به مسافتی دارد که ویروس باید در طول اعصاب محیطی طی کند تا به دستگاه عصبی مرکزی برسد.

چند ویروس از خانوادهٔ لیساویروس‌ها مانند ویروس هاری و لیسا ویروس خفاش استرالیایی این بیماری را ایجاد می‌کنند. تماس بزاق حیوان آلوده با چشم، دهان یا بینی نیز می‌تواند باعث انتقال هاری شود. در سطح جهانی، سگ‌ها شایع‌ترین حیوانی هستند که درگیر این بیماری می‌شوند. در کشورهایی که سگ‌ها معمولاً به این بیماری مبتلا هستند، بیش از ۹۹ درصد از موارد هاری، نتیجهٔ مستقیم گاز گرفتن سگ است. در قارهٔ آمریکا، گزیده شدن توسط خفاش، شایع‌ترین عامل عفونت هاری در انسان است و کمتر از ۵ درصد موارد از طریق گاز گرفتن سگ‌ها است. جوندگان به ندرت به هاری مبتلا می‌شوند. این بیماری تنها پس از شروع علائم قابل تشخیص است.

مرگ در صورت ابتلا به هاری تقریباً قطعی است و تا سال ۲۰۱۶، تنها ۱۴ انسان، پس از بروز علائم، از هاری جان سالم به‌در برده‌اند. نجات یک دختر ۱۵ ساله از هاری در ویسکانسین، ایالات متحدهٔ آمریکا در سال ۲۰۰۴ اولین مورد گزارش‌شده از غلبهٔ دستگاه ایمنی انسان بر این بیماری بدون استفاده از درمان‌های خاص ضد هاری بود.

رئیس سازمان جهانی بهداشت حیوانات می‌گوید: «تا ۷۰ هزار کودک هستند که هر سال به‌طور دردناکی می‌میرند و رسانه‌ها آن را پوشش نمی‌دهند اما وقتی بیماری مِرس ۲۰۰ آدم پیر را می‌کشد به آن توجه می‌شود.»

گزارشی که «اتحاد جهانی علیه هاری» در سال ۲۰۱۵ منتشر کرده نشان می‌دهد سالانه حدود ۵۹٬۰۰۰ نفر در جهان با ابتلا به این بیماری جان خود را از دست می‌دهند. بیش از ۹۵ درصد از مرگ و میر انسان بر اثر هاری در آفریقا و آسیا رخ می‌دهد.

برنامه‌های کنترل حیوانات و واکسیناسیون، خطر ابتلا به هاری از سگ‌ها را در برخی از مناطق جهان کاهش داده است. ایمن‌سازی پیش از گزیدگی در افرادِ در معرض خطر از جمله کسانی که با سگ‌ها یا خفاش‌ها کار می‌کنند یا دوره‌های طولانی را در مناطقی از جهان که هاری شایع است سپری می‌کنند، توصیه می‌شود. واکسن هاری و گاهی ایمونوگلوبولین هاری در صورتی‌که پیش از شروع علائم هاری تجویز شوند، در پیشگیری بسیار مؤثر هستند. پیشگیری پس از در معرض قرارگرفتن اگر در عرض ۱۰ روز انجام شود، می‌تواند از بروز این بیماری جلوگیری کند. واکسن هاری در صورت تزریق زودهنگام، به میزان ۱۰۰ درصد مؤثر است و در صورت تأخیر در تزریق نیز همچنان شانس موفقیت دارد. سالانه بیش از ۱۵ میلیون نفر پس از قرار گرفتن در معرض خطر احتمالی هاری، واکسینه می‌شوند. شستن محل گزیدگی و خراشیدگی به‌مدت ۱۵ دقیقه با آب و صابون، پوویدون آیوداین یا مواد شوینده ممکن است تعداد ذرات ویروسی را کاهش دهد و تا حدودی در جلوگیری از ابتلا، مؤثر باشد.

محققان در کره جنوبی نانو ذراتی از طلا ساخته‌اند که قادر است با استفاده از ویروس هاری سرطان مغز را درمان کند.

عامل بیماری

هاری توسط تعدادی از لیساویروس‌ها از جمله ویروس هاری و لیسا ویروس خفاش استرالیایی ایجاد می‌شود. این ویروس‌ها تمایل به دستگاه عصبی داشته و با اتصال به گیرنده‌های سطحی سلول از جمله گیرنده‌های استیل‌کولین وارد سلول میزبان می‌شوند. با ورود ویروس به یاخته‌های ماهیچه‌ای یا یاخته عصبی تکثیر ویروس آغاز می‌شود.

ویروس هاری در دمای ۵۰ درجهٔ سانتی‌گراد در مدت ۱۵ دقیقه و در حرارت ۶۰ درجه در مدت ۳۵ ثانیه و در دمای ۱۰۰ درجهٔ سانتی‌گراد در مدت چند ثانیه از بین می‌رود؛ بنابراین برای ضدعفونی وسایل آلوده کافی است چند دقیقه آن‌ها را جوشاند یا با فنول و الکل شستشو داد.

مخازن بیماری

کلیهٔ حیوانات خون‌گرم پستاندار چه وحشی و چه اهلی به این بیماری حساس هستند. البته در پرندگان ابتلاء به این بیماری فقط به‌طور مصنوعی در آزمایشگاه گزارش شده‌است. بسیاری از حیوانات از جمله راکون‌ها، خفاش‌ها، راسوها، میمون‌ها، گرگ‌ها، خرسها و روباه‌ها و حیوانات اهلی مثل سگ و گربه و گاو به این بیماری حساس بوده و قادر به انتقال بیماری به انسان و سایر حیوانات هستند.

انتقال بیماری

مهم‌ترین راه انتقال هاری به انسان گاز گرفته‌شدن توسط حیوان هار است. حیوان بیمار معمولاً پرخاشگر و غیرقابل پیش‌بینی است. علاوه بر گاز گرفتن، تماس بزاق آلودهٔ حیوان بیمار با زخم‌های پوستی، خراش‌ها یا غشاهای مخاطی بدن می‌تواند بیماری را منتقل کند. هر گونه گازگرفتگی لزوماً به معنی انتقال بیماری هاری نیست با این‌حال اقدامات درمانی و پیشگیرانه پس از هر گونه گاز گرفته شدن ضروری است.

انتقال فرد به فرد بیماری بین انسان‌ها نادر است و با تماس‌ها و ارتباطات عادی افراد مانند لمس کردن یا دست دادن، ویروس هاری منتقل نمی‌شود اما با توجه به حضور ویروس هاری در اسپرم و ترشحات واژن، احتمال انتقال از طریق آمیزش جنسی وجود دارد. همچنین احتمال انتقال بیماری از طریق پیوند اعضا و انتقال خون از شخص بیمار نیز وجود دارد.