کلیات
محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳-۳۳۶ ق)، مشهور به شیخ مفید، از علمای برجسته شیعه است. او از پیشگامان در تدوین کلام شیعه و اصول فقه امامیه است. شیخ مفید شاگردان بزرگی تربیت نمود، که سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى از جمله آنانند.
تحصیلات
شیخ مفید قرآن و علوم مقدماتی را پیش پدرش فراگرفت. بعد از آن برای ادامه تحصیل همراه وی به شهر بغداد رفت و توانست از محدثان، متکلمان و فقهای برجسته شیعه و سنی بهره ببرد. شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی، ابن قولویه، ابوغالب زراری و ابوبکر محمد بن عمر جعابی از معروف ترین استادان شیعی شیخ مفید بوده اند. شیخ مفید پیش حسین بن علی بصری مشهور به جُعَل از اساتید بزرگ معتزله و ابویاسر شاگرد متکلم نامی ابوالجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی علم کلام آموخت. وی همچنين به پیشنهاد ابویاسر در مجلس درس علی بن عیسی رمانی دانشمند مشهور معتزلی شرکت کرد. شیخ مفید از حدود ۴۰ سالگی ریاست شیعیان را در فقه، کلام و حدیث عهده دار شد و در دفاع از عقاید و باورهای تشیع، با عالمان ديگر مذاهب گفتگوو مناظره میکرد.
اساتید و شاگردان
از جمله اساتید شیخ مفید عبارتند از ابن قولویه قمى، شیخ صدوق، احمد بن محمد بن حسن بن ولید قمى، ابوغالب زرارى، ابن جنید اسکافى، ابوعلى صولى بصرى، ابو عبدالله صفوانى.
هم چنین برخی از شاگردان بزرگ و نامدار شیخ مفید عبارتند از سید مرتضى علم الهدى، سید رضى، شیخ طوسى، نجاشى، ابوالفتح کراجکى، ابو یعلى جعفر بن سالار.
آثار و تألیفات
بنابر نقل شیخ طوسى، شاگرد برجسته شیخ مفید، وى بالغ بر ۲۰۰ عنوان کتاب تألیف نموده است. نجاشی ۱۷۱ جلد کتاب از تالیفات شیخ را ذکر کرده است که اسامی برخی از آنها به این ترتیب است:
در فقه: المقنعه، الفرائض الشرعیه و احکام النساء.
در علوم قرآنی: الکلام فی دلائل القرآن، وجوه اعجاز القرآن، النصره فی فضل القرآن، البیان فی تألیف القرآن.
در علم کلام و عقاید: اوائل المقالات، نقض فضیله المعتزله، الافصاح، الایضاح، الارکان.
کتاب الارشاد: قدیمی ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارش های حادثه عاشورا را بی واسطه از کتاب هشام کلبی نقل کرده است، کتاب «الارشاد» شیخ مفید است. شیخ مفید خود در این کتاب تصریح کرده که اخبار مربوط به این واقعه را از روایات کلبی نقل کرده است.
از جمله دیگر آثار شیخ عبارتند از: مسار الشیعه تصحيح الاعتقاد کتاب الأمالى المزار الفصول العشرة فی الغیبة تفضیل امیر المؤمنین علیه السلام کتاب الجمل و ...
مکتب شیخ مفید و روش جدید فقهی
پیش از مفید، علم کلام و اصول فقه در میان دانشمندان اهل‌سنت رونقی به سزا داشت فقها و متکلمین بسیاری در اطراف بغداد گرد آمده و در رشته‌های گوناگون اصول عقائد، سرگرم بحث و مناظره بودند. هر چند علم کلام پیش از مفید نیز در میان شیعیان سابقه داشته است، ولی در اثر محدودیتی که در کار شیعیان از نظر سیاسی بود، این موضوع از مرحله تالیف و تدوین کتاب تجاوز نمی‌کرد پیش از مفید شیخ صدوق که رئیس شیعیان بود سبک ساده‌ای را در تصنیف و تالیف به وجود آورده بود و آن را به صورت املا به صورت ساده به مستمعین القا می‌نمود مفید نیز در پیگیری مکتب استاد کوشید و با استفاده ازمبانی علم کلام و اصول فقه، راه بحث و استدلال را به روی شیعیان باز کرد و تلاش‌هایی را که متقدمین مانند ابن‌جنید اسکافی و قبل از او ابن‌عقیل فقیه معروف شیعه و عیاشی ریخته بودند، به صورت دلپذیری درآورد به گفته نجاشی کتاب کوچکی در اصول فقه تصنیف کرد که مشتمل بر تمام مباحث آن بود.
به گفته سبحانی و گرجی، پیش از شیخ مفید دو روش فقهی رواج داشت: روش نخست به صورت افراطی بر روایات مبتنی بود و در آن درخصوص سند و متن روایات دقت کافی صورت نمی‌گرفت. روش دوم به روایات توجه لازم را نداشت و بیش از حد بر قواعد عقلی تأکید میکرد؛ هرچند مانند قیاس با نصوص دینی در تعارض باشند. شیخ مفید راه میانه را برگزید و روش فقهی جدیدی بنا کرد که در آن ابتدا به کمک عقل اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد. سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت. بدین جهت وی را تدوین‌کننده دانش اصول فقه دانشته‌اند. پس از شیخ مفید، شاگردانش سید مرتضی در کتاب الذریعه الی اصول الشریعه و شیخ طوسی در کتاب العده فی الاصول، این راه را ادامه دادند.
جایگاه در بین عالمان شیعه
از مسائلی که نشان از جایگاه رفیع او در بین عالمان شیعه دارد آن است که او در طول سه سال مفتخر به دریافت سه نامه از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) شده است.
درگذشت
شیخ مفید در جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ق در بغداد درگذشت. شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است. او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک قبر امام جواد(ع) برده شد. مقبره وی اکنون در حرم کاظمین قرار دارد.
کد خبر: ۲۸۸۰۱۴ تاریخ انتشار : ۱۳۹۱/۰۹/۰۹