کلیات 

گنجه (به ترکی آذربایجانی Gəncə)  شهری در شمال غربی جمهوری آذربایجان است. در سال ۲۰۱۸، جمعیّت این شهر ۳۳۲٬۶۰۰ نفر بوده‌است.


نام

نام گنجه از گنج پارسی برگفته شده‌است و در منابع عربی «جنزه» آمده‌است.

جمعیّت گنجه پیش از مغولان

بنابر قول گیراگوس گاندزاکِتسی (تاریخ‌نگار و کشیش ارمنی همزمان با نظامی گنجوی)، پیش از حملهٔ مغولان به شهر گنجه، شهر گنجه دارای انبوه جمعیّت پارسیان و اقلّیّتی از مسیحیان بود. باید توجّه داشت که گیراگوس بین ایرانی و عربی و ترک و مسلمان تفاوت می‌گذاشته‌است و وقتی در متن خود ساکنان شهر گنجه را ایرانی می‌خواند منظورش ایرانی است نه نام عمومی برای تمام مسلمانان. او برای اعراب از واژهٔ «تاچیک» (Tachik همان تاجیک یا تازیک = تازی = عرب = مسلمان) استفاده می‌کند و عربان را تاچیک می‌خواند (همانند نوشتار‌های پهلوی). او ترکان را تئورک (T'urk) می‌نویسد. برای نمونه در فصل ۱۸ می‌نویسد که «جلال‌الدین محمد خوارزمشاه سپاهیان خود را از میان ایرانیان و تاچیکان و تئورکان گرد آورد.»
 در این کتاب به نام تاریخ ارمنیان که مربوط به سدهٔ هفتم ق. / سیزدهم م. یعنی بسیار نزدیک به روزگار شاعر بزرگ ایرانی نظامی گنجه‌ای است، نگارندهٔ ارمنی که خود زادهٔ شهر گنجه است، بین اعراب، ترک، پارسی (در ترجمهٔ انگلیسی به نام ایرانی آمده‌است) تفاوت گذاشته‌است و تنها به انبوه پارسیان و اقلّیّتی از مسیحیان در گنجهٔ پیش از مغولان تأیید کرده‌است. کتاب نزهت المجالس نیز بیست و چهار شاعر پارسیگو پیش از حمله مغولان به گنجه ذکر کرده‌است و وجود این تعداد شاعر که در قرن ششم و هفتم و هشتم در شمال‌غرب ایران قدم به عرصهٔ هستی گذاشته‌اند و در زبان همگانی ایرانیان ـ فارسی ـ شعر سروده‌اند، مؤید آن است که در اران و آذربایجان، زبان و ادب فارسی، زبان مردم کوچه و بازار و دربار بوده‌است.
شهر گنجه بنابر نظر این تاریخ‌نگار همزمان با حمله مغولان، بدست مغول‌ها نابود شد و تنها اندکی از مردم شهر که موفق به فرار شدند، پس از پایان حمله مغول در دوران بازسازی شهر به شهر برگشتند.
این شهر دوباره در دوران ایلخانیان رونق نو گرفت. حمدالله مستوفی آن را در میان چهار شهر برجسته ایران می‌داند:
چند شهر است اندر ایران مرتفع‌تر از همه
بهتر و سازنده‌تر ز خوشی آب و هوا
گنجه پر گنج در اران صفاهان در عراق
در خراسان مرو و در روم باشد آق‌سرا\

موقعیت تاریخی

گنجه زادگاه شاعر و عارف بزرگ نظامی گنجوی نیست. زیرا آنچه مسلم در شهر گنجه می‌زیست و در همین شهر وفات یافت. یکی از دلایل تفرشی بودن نظامی این دو بیت از اقبال‌نامه ص (۲۹):
چو دُر گرچه در بحر گنجه گمم، ولی از قهستان شهر قمم
به تفرش دهی هست «تا» (طا) نام او نظامی از آنجا شده نام‌جو
اسم رسمی گنجه در دوران حاکمیت روسیه تزاری به الیزابتوپل تغییر کرد، سپس در دوران حاکمیّت کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸ میلادی) این شهر موقتاً پایتخت جمهوری جدید درآمد تا آنکه باکو از کنترل روس‌ها خارج گشت. نام گنجه در دوره حاکمیت شوروی به کیروف‌آباد تغییر کرد. بعد از استقلال دوباره جمهوری آذربایجان اسم گنجه رسماً بازیافته شد.