دلار هرات، شمشیر دولبه: همکار تحریم‌گریز یا کنترل‌کننده پنهان؟
از طالبان تا تلگرام: چگونه اینترنت افغانستان، جیب ایرانی‌ها را تکان داد!
در نخستین روزهای پاییز ۱۴۰۴، وقتی طالبان اینترنت افغانستان را برای بیش از ۴۸ ساعت خاموش کرد، فقط صفحه‌های تلگرام و واتس‌اپ افغان‌ها سیاه نشد؛ بلکه نبض بازار ارز تهران هم برای لحظاتی ایستاد.
به گزارش تابناک، میدان فردوسی، جایی که دلالان با چشمان حریص و خوشحال و بعضا نگران نرخ‌ها را جابه‌جا می‌کنند، ناگهان ساکت می‌شود. کانال‌های تلگرامی معروف به "دلار تهران" یا "هرات لایو" – که هر دقیقه نرخ دلار را با هیجان اعلام می‌کردند – خاموش؛ و نتیجه؟ توقف کامل معاملات دلاری برای دو روز، و جهش نرخ دلار در بازار آزاد تهران از حدود ۱۱۰ هزار تومان به مرز ۱۱۴ هزار تومان.
این فقط یک اختلال فنی نبود؛ بلکه پرده‌برداری از یک راز اقتصادی پنهان بود: وابستگی عمیق اقتصاد غیررسمی ایران به "هاب ارزی" همسایه‌ای به نام هرات.
چرا یک شهر مرزی در افغانستان می‌تواند بازار پایتخت ایران را تکان دهد؟ و مهم‌تر، در میان تحریم‌های نفس‌گیر و ضعف ساختار بانکی داخلی، ورودی‌های ارزی ایران از کجا می‌آید؟
چرا یک شهر مرزی در افغانستان می‌تواند بازار پایتخت ایران را تکان دهد؟ و مهم‌تر، در میان تحریم‌های نفس‌گیر و ضعف ساختار بانکی داخلی، ورودی‌های ارزی ایران از کجا می‌آید؟
ریشه‌های بحران: قطع اینترنت و سکوت هرات
داستان از ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۵ (۹ مهر ۱۴۰۴) شروع شد. طالبان، به بهانه "فرسودگی کابل‌های فیبر نوری" (هرچند گزارش‌های سازمان ملل و نت‌بلاکس آن را "قطع عمدی" برای کنترل "فسق و فجور" می‌دانند)، اینترنت ثابت و موبایل را در سراسر افغانستان قطع کرد. این خاموشی، بیش از ۵۰ ساعت طول کشید و فقط در کابل و چند شهر محدود، به صورت ناقص وصل شد. در هرات – شهری که به عنوان "پایتخت اقتصادی غرب افغانستان" شناخته می‌شود – این قطع، معاملات صرافی‌ها را فلج کرد. بانک‌ها تعطیل، حواله‌ها متوقف، و صرافان محلی بدون دسترسی به تلگرام (که بیش از ۹۰ درصد ارتباطات ارزی را مدیریت می‌کند)، نتوانستند نرخ‌ها را استعلام یا منتقل کنند.
در تهران، تاثیر فوری بود. کانال‌های تلگرامی که نرخ "دلار هرات" را هر ۱۵ دقیقه منتشر می‌کردند – و اغلب پیش‌بینی‌کننده روند تهران بودند – ساکت شدند. مثلاً کانال "دلار تهران لایو"، که بیش از ۲۰۰ هزار دنبال‌کننده دارد، آخرین نرخ را در ساعت ۱۸:۴۵ روز دوشنبه اعلام کرد: ۱۱۰ هزار و ۵۰۰ تومان. بعد؟ سکوت مطلق تا ظهر سه‌شنبه. معامله‌گران میدان فردوسی، که عادت داشتند صبح‌ها با نرخ هرات شروع کنند، سردرگم ماندند.
یکی از دلالان قدیمی می گوید: "هرات مثل ساعت کوک‌شده عمل می‌کرد؛ اول اونجا نرخ می‌داد، بعد سلیمانیه، بعد تهران. بدونش، هیچ‌کس جرأت معامله نداشت. " نتیجه: حجم معاملات ۷۰ درصد افت کرد، و نرخ دلار با شیب صعودی به ۱۱۴ هزار تومان رسید – افزایش ۳.۶ درصدی در ۴۸ ساعت.
هرات، هاب ارزی: از همتی تا طالبان
برای درک این وابستگی، باید به عقب برگردیم. در دوره ریاست عبدالناصر همتی بر بانک مرکزی (۱۳۹۸-۱۴۰۰)، ایران با تحریم‌های حداکثری رو‌به‌رو بود. دسترسی به سوئیفت قطع، ذخایر ارزی بلوکه، و تورم بالای ۴۰ درصد. در این میان، هرات – با مرز ۹۲ کیلومتری مستقیم به ایران و حجم تجارت سالانه ۲ میلیارد دلاری با تهران – به "هاب ارزی منطقه‌ای" تبدیل شد. همتی، در مصاحبه‌ای با دنیای اقتصاد در ۱۳۹۹، اذعان کرد که "مسیر هرات-مشهد-تهران" برای تثبیت نرخ ارز حیاتی است، و همکاری با صرافان افغان برای انتقال فیزیکی دلار و حواله‌های غیررسمی، بخشی از استراتژی بانک مرکزی بود.
در ۲۰۱۸، گزارش رویترز نشان داد که پس از خروج آمریکا از برجام، قاچاق دلار از هرات به ایران ۵۰ درصد افزایش یافت، و ارزش افغانی را ۱۰ درصد تضعیف کرد.
چرا هرات؟ این شهر، به دلیل اقتصاد دلاری (افغانی محلی فقط ۲۰ درصد معاملات را پوشش می‌دهد)، بازار سیاه ارز را به مرکز تبدیل کرده. روزانه ۲ تا ۳ میلیون دلار از هرات به ایران قاچاق می‌شود – اغلب توسط رانندگان مسافرکش که در چمدان‌ها یا زیر صندلی ماشین‌ها پنهان می‌کنند. مثلاً در ۲۰۱۸، گزارش رویترز نشان داد که پس از خروج آمریکا از برجام، قاچاق دلار از هرات به ایران ۵۰ درصد افزایش یافت، و ارزش افغانی را ۱۰ درصد تضعیف کرد. امروز، با طالبان، این مسیر نه تنها حفظ شده، بلکه تقویت: حواله‌های آنلاین از طریق اپ‌هایی مثل "پیمان" یا "صرافی جعفری"، روزانه میلیون‌ها تومان را از مشهد به هرات و بالعکس جابه‌جا می‌کنند، با کارمزد فقط ۱-۲ درصد.
در مهر ۱۴۰۳، وقتی تنش‌های خاورمیانه نرخ دلار را به ۶۰ هزار تومان رساند، صرافان هرات با تزریق ۵ میلیون دلار فیزیکی از طریق مرز اسلام‌قلعه، نرخ را در ۴۸ ساعت به ۵۵ هزار تومان برگرداندند. بدون این "تنفس مصنوعی"، تورم ارزی ایران می‌توانست ۱۵ درصد بیشتر شود.
ورودی‌های دلار به ایران: از همسایگان تا غیررسمی
تحریم‌ها، ایران را از کانال‌های رسمی جهانی (مثل فدرال رزرو) محروم کرده، پس اقتصاد غیررسمی – که ۳۰-۴۰ درصد GDP را تشکیل می‌دهد – به همسایگان وابسته است. جمعاً، بیش از ۸۰ میلیارد دلار ورودی غیررسمی – معادل ۶۰ درصد کل ارز بازار – از همسایگان می‌آید. ضعف بانکی داخلی (نرخ سود ۲۰ درصد vs. تورم ۴۰ درصد) و تحریم‌ها، این مسیر‌ها را حیاتی کرده. مثلاً در سلیمانیه، وقتی عراق در ۱۴۰۲ مرز‌ها را بست، دلار تهران ۱۰ هزار تومان جهش کرد – مشابه هرات امروز.
چرا هرات بر تهران تاثیر می‌گذارد؟ مکانیسم‌های پنهان
ارتباط هرات-تهران، فراتر از جغرافیا است: یک اکوسیستم دیجیتال-فیزیکی. صرافان هرات نرخ را بر اساس بازار دبی تنظیم می‌کنند، سپس از طریق تلگرام به مشهد منتقل. قطع اینترنت، استعلام را قطع کرد – مثل قطع اکسیژن به ریه بازار
مرز دوغارون روزانه ۱۰۰ کامیون کالا (و ۱ میلیون دلار پنهان) رد و بدل می‌کند. اختلال مرزی، عرضه را ۳۰ درصد کم می‌کند. نرخ هرات "سیگنال‌دهنده" است؛ وقتی هرات ۱۱۰ هزار اعلام می‌کند، تهران ۱۱۲ هزار می‌شود. بدونش، ترس از کمبود، نرخ را صعودی می‌برد.
در ۱۳۹۷، وقتی ترامپ تحریم‌ها را برگرداند، قاچاق از هرات ۳ میلیون دلار روزانه را به ۵ میلیون رساند و افغانی را ۱۵ درصد ضعیف کرد –، اما دلار تهران را ۲۰ درصد تثبیت. امروز، با طالبان، هرات نه "کنترل‌کننده"، بلکه "همکار" است: در دور زدن تحریم‌ها، صرافان افغان با تهران همکاری می‌کنند، نه سلطه.
افغان‌ها نرخ ما را کنترل نمی‌کنند!
برخی در شبکه‌های اجتماعی فریاد می‌زنند: "افغان‌ها نرخ ارز ما را دیکته می‌کنند! " این ادعا، ناآگاهی از سازوکار‌ها را نشان می‌دهد. واقعیت: هرات، جایگزین سلیمانیه شد. در ۱۳۹۹، وقتی عراق ایران را از بازار سلیمانیه بیرون راند (به دلیل فشار آمریکا)، هرات با همکاری بانک مرکزی، نرخ را تثبیت کرد – مثلاً با تزریق ۱۰ میلیون دلار در یک هفته، جهش ۱۵ هزار تومانی را مهار. بدون هرات، نرخ امروز بالای ۱۲۰ هزار بود. قطع ارتباط، کنترل را سخت‌تر کرده: نه ساده‌تر.
اینترنت هرات وصل شد، اما نرخ دلار در ۵ اکتبر هنوز در ۱۱۴ هزار تومان نوسان دارد – ۱.۷۹ درصد بالاتر از هفته پیش. درس بزرگ: اقتصاد ایران نیاز به تنوع ورودی‌ها دارد. تقویت مسیر‌های رسمی (مثل تهاتر با روسیه) و دیجیتال‌سازی حواله‌ها (با بلاکچین) می‌تواند وابستگی به یک شهر را کم کند. اما تا آن زمان، هر "قطع" در هرات، زلزله‌ای در تهران است. بازار ارز، مثل دومینو: یک مهره می‌افتد، همه می‌لرزند. آیا زمان آن نرسیده که ایران، هاب خودش را بسازد؟/دکتر کریم رامه
نظر و تجربه شما چیست؟ آیا نرخ دلار در ایران را هرات و افغانستان تعیین می کند؟
گزارش خطا
غیر قابل انتشار: ۰
در انتظار بررسی: ۰
انتشار یافته: ۵
تابناک طوری حرف میزنی انگار ما 40 سال تو این مملکت زندگی نکردیم.... تا چند سال پیش که اینترنت نبود چی باعث افزایش قیمت دلار می شد؟ اقتصادی که وابسته به کانال تلگرام باشه .... پاسخ ها
ناشناس
| 
| ۰۹:۲۲ - ۱۴۰۴/۰۷/۱۴
حرفت درسته ولی چرا متوجه نوشته نشدی؟ 
باید با کشورهای ، روسیه ، هند و چین فقط با ریال مبادله داشته باشیم، با این کار ارزش ریال بالا می رود و وابستگی به دلار کم می شود و شاید نیاز به کم کردن صفرها نباشد! واقعا کاش مسئولین توضیح دهند وقتی کشورهای روسیه و چین به این مدل تمایل دارند چرا ما به این سمت نمی رویم؟ واقعا عجیب است. یه جوری حرف میزنی که از دنیای اینترنت و دیجیتال بی خبری!!!این کانال ها هستند که دلار را تعیین می کنند. یعنی اسمش اگر هرات بود حتما تو شهر هرات است!!؟
خیلی عجیبه که از عصر دیجیتال با یک اسم گمراه بشیم. این اسم هرات می تونه یک شبکه رسمی در یکی از کشورهای اروپایی یا حتی خود ایران باشه. خاموش نشدن اینترنت شهر هرات هم می تونه طبق نقشه باشه تا ما تخیل بزنیم که حتما در شهر هرات تعیین میشه
نظرسنجی
مهم‌ترین اولویت دولت چه باید باشد؟