سفرنامه تاتارستان + تصاویر

Ebrahimi245@yahoo.com

روز نوزدهم بهمن ماه 1388 به اتفاق آقای حسن رحیم پور ازغدی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و علی باکویی رایزن علمی ج.ا.ایران در روسیه وکشورهای مشترک المنافع، به منظور شرکت در کنفرانس بین المللی علمی کاربردی «انقلاب اسلامی در ایران: نمود تمدن و چشم انداز آن» عازم قازان، پایتخت تاتارستان شدیم. تقریبا 80 دقیقه سفر هوایی ما از مسکو به قازان به طول انجامید. در فرودگاه از سوی مسئولین دولتی و نیز جناب آقای باغبان کندری سرکنسول ج.ا.ایران در قازان، استقبال شدیم و سرمای بیست ودو درجه زیر صفر قازان، با گرمی استقبال تعدیل شد.
جناب آقای سجادی سفیر محترم کشورمان نیز روز بعد به جمع شرکت کنندگان پیوست. برای این کنفرانس 7 نفر ازاستادان دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین نیز دعوت شده بودند و ایرانشناسان روس نیز از مسکو و شهرهای دیگر، در این کنفرانس که برای اولین بار به همت برگزارکنندکان آن در چنین سطحی برنامه ریزی شده بود، شرکت داشتند.

برگزارکنندکان این کنفرانس دانشگاه دولتی قازان به نام اولیانوف لنین، انستیتو تحصیلات پیوسته قازان، مرکز تحقیقات اوراسیایی وبین المللی قازان، سرکنسولگری ج.ا.ایران در قازان،رایزنی فرهنگی سفارت ج.ا.ایران در فدراسیون روسیه، رایزنی علمی ج.ا.ایران ودانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) بودند، که البته همکاری کابینه وزرای جمهوری تاتارستان و وزارت فرهنگ وآکادمی علوم تاتارستان ودانشگاه اسلامی تاتارستان را نیز جلب کرده بودند. به همین دلیل این کنفرانس در سطح بسیار خوبی برنامه ریزی و اجرا شد و عمده زحمات و تلاش‌ها بر دوش جناب آقای کندری بود که با دقت وتلاش وپرکاری زاید الوصفی به پی ریزی این کنفرانس همت گمارد.

توصیف شهر قازان

قازان پایتخت جمهوری تاتارستان در کرانه چپ رود ولگا و در کنار رودخانه زیبای کازانکا واقع شده است. این شهر از آسمان  به دیده شدن مناره هایش شهرت دارد. گذشته ی سختی که بر مسلمانان این دیار سایه افکنده بود، شیرینی خود را در رویت این مناره‌ها به فضا می‌افشاند. اینها تنها مناره نیستند بلکه نشانه‌ای از بروز باورهای پنهان شده در جان مردم این دیار هستند که سالها حکومت بالشویکی کوشید تا با تسلط بر سرزمین و افکار مردمان این دیار آموزه‌های تهی خود را جایگزین باورهای دینی مردم کند و نتوانست.
قازان 3/425 کیلومتر مربع مساحت دارد و با حدود بیش از 1/1 میلیون نفر جمعیت پرجمعیت ترین شهر این جمهوری است. تنوع ملیت‌های مختلف ساکن در این شهر تا آنجاست که بیش از 100 ملیت متفاوت در آن زندگی می‌کنند.
همچنین این شهر موطن 22 جامعه ملی ـ فرهنگی است. به لحاظ قدمت این شهر دارای تاریخی بیش از 1000 سال است.

قازان از زمان‌های دور مهد علم و هنر بوده وبرخی از دانشمندان، هنرمندان و ادبای روسیه از جمله ماکسیم گورکی و تولستوی و... در این شهر زندگی می‌کرده‌اند. اینک قازان، قطبی علمی در کشور روسیه و مرکز بزرگ علوم و فرهنگ جمهوری تاتارستان است. در این شهر بیش از 30 مرکز و موسسه آموزش عالی وجود دارد. دانشگاه دولتی قازان بعد از دانشگاه دولتی مسکو و سن پترزبورگ سومین دانشگاه بزرگ روسیه به شمار می‌رود. و کتاب خانه دانشگاه علوم قازان بیش از چهار میلیون و 800 هزار جلد کتاب دارد.
مردم قازان تا پیش از تسلط بالشویک‌ها بر سرزمینشان، به خط عربی و به زبان تاتاری می‌نوشتند ودرمکتب‌های دینی در هر کوی و برزنی به آموزش قرآن و علوم دینی پرداخته می‌شد. هنوز هم می‌توان آثاری از آن دوران را در موزه جدید الاحداث قازان مشاهده کرد.
کارنامه تحصیلی دختری به نام زهرا را در موزه دیدم که معلم مکتب نمره درس تجوید و قرآن اورا بیست داده بود واین مربوط به نود و سه سال پیش بود و یا دعوت نامه‌ای به خط عربی برای دعوت به مجلس مذهبی در خانه یکی از متدینان مربوط به نود سال پیش در این موزه هر بیننده‌ای را بی سخن به گذشته این دیار پیوند می‌زند. آموزش زبان فارسی و عربی در این دیار رواج داشته و این را از خیل کتب فارسی و عربی موجود در کتابخانه‌ها هم می‌شود دریافت. قازان آن روز، دوباره به سمت بازگشت به هویت خویشتن در حرکت است.

پیشینه تاریخی تاتارستان

روس‌ها اصطلاح تاتار را به همه مسلمانان ترک تبار ساکن در روسیه اروپایی اطلاق می‌کنند. تاتارها  یکی از بزرگترین قوم‌های ترک زبان می‌باشند که در سراسر روسیه و برخی دیگر از جمهوری‌های آسیای مرکزی و قفقاز پراکنده‌اند. قوم تاتار زمانی به مردم ساکن حاشیه رود ولگا و شبه جزیره کریمه اطلاق می‌شد. نخستین دولتی که در منطقه تاتارستان کنونی تاسیس گردید بلغاریای ولگا نام داشت که در فواصل قرون 7 تا 13 میلادی بر این سرزمین و برخی مناطق پیرامونی آن حکمروایی می‌کرد. این دولت مناسبات تجاری خود را بر حوزه‌های وسیعی از اورآسیا، خاور میانه و منطقه بالتیک گسترانیده بود. اسلام نخستین بار توسط مبلغین مسلمان که در سال 992 میلادی از بغداد گسیل شده بودند، به مردمان این منطقه معرفی گردید. با هجوم ارتش مغول در اواخر دهه 1230 میلادی، دولت بولغاریا ولگا منقرض گردید و متعاقب آن با تجزیه حکومت طلایی ترکان و تاتارها، مردم تاتار در مناطق قازان، آستاراخان، سیبری، کاسیمو، کریمه، مشچری و ناگای استپس پراکنده شدند. اما مجددا در دهه 1430 میلادی این منطقه به عنوان پایگاه خانات قازان استقلال خویش را بازیافت و شهر قازان به عنوان پایتخت این منطقه انتخاب گردید.
در دهه 1550 میلادی نیروهای ایوان مخوف، تزار روسیه منطقه تاتارستان را  به تسخیر خویش در آورند و تعدادی از اقوام تاتار از روی اجبار به دین مسیحیت گرویدند و کلیسای مسیحی نیز در قازان تاسیس گردید و بخش قابل توجهی از تاتارها هم برای فرار از فشارهای قومی و مذهبی دولت تزاری، راه مهاجرت را به سوی امتداد اورال پیش گرفتند. در قرن 16 میلادی تقریبا تمامی مساجد این منطقه تخریب شد، اما مجددا در فواصل سال‌های 1766 تا 1770 میلادی نخستین مسجد در دوره کاترین دوم در این جمهوری ساخته شد. حتی مهاجرت تاتارها در قرن نوزدهم نیز تداوم یافت و در این موج جدید مهاجرت بخشی از آنها راهی غرب سیبری و آسیای مرکزی شدند. در قرن نوزدهم میلادی تاتارستان به مرکز تجدد تبدیل شد و روابط دوستانه‌ای با دیگر مردمان روسیه در پیش گرفته شد. اما با انقلاب اکتبر 1917، مذاهب به شدت سرکوب شدند و دین اسلام نیز از این امر مستثنی نبود.

در طی جنگ‌های داخلی که در فواصل سال‌های 1918 تا 1920 ادامه داشت، ملی گرایان تاتاری تلاش کردند یک جمهوری مستقل ( تحت نام دولت ایدل اورال ) تاسیس نمایند. این جمهوری برای مدتی بس کوتاه برپا شد، لیکن توسط بلشویک‌ها ساقط گردید و جمهوری خودمختار سوسیالیستی شوروی جای آن را گرفت. لذا دور جدید مهاجرت تاتارها در دوران شوروی در سال 1921 میلادی و به دنبال آن بروز قحطی، آغاز گردید. آخرین موج مهاجرت تاتارها هم در سال 1954 میلادی به سرزمین بکر قزاقستان به وقوع پیوست.

در حال حاضر تاتارها نه تنها در جمهوری تاتارستان، بلکه در سایر جمهوری‌ها و مناطق ولگا- اورال و خصوصا مسکو سکونت دارند. همچنین تاتارها در شرق و غرب سیبری، خاور دور، آسیای مرکزی، قزاقستان، اوکراین و جمهوری‌های بالتیک زندگی می‌کردند. کل جمعیت تاتارها در داخل و خارج از تاتارستان در حدود 9 میلیون نفر برآورد می‌شود.

تاتارستان در 30 آگوست 1990 به عنوان یک دولت دارای حق حاکمیت، اعلام استقلال نمود. در طی سال‌های 1991 تا 1994 تاتارستان یک  دولت مستقل دوفاکتو بود و در سال 1992 در یک همه پرسی، 62% مردم این منطقه به استقلال از روسیه رای دادند. سرانجام تحت فشار کرملین، هیات حاکمه وقت تاتارستان مجبور شدند از تعقیب موضوع استقلال خودداری ورزند و در نهایت به یک نوع خودمختاری در حد عالی از مسکو بسنده نمودند. در 15 فوریه 1994، قرارداد تفکیک اختیارات با دولت مرکزی روسیه و نیز توافقنامه ی دیگری در خصوص حدود اختیارات در حوزه روابط اقتصادی خارجی به امضا رسید که به عنوان مبانی تقسیم وظایف و حیطه اختیارات دولت مرکزی روسیه و این جمهوری به حساب می‌آید. بر همین اساس این جمهوری امکان برقراری ارتباط مستقیم با کشورهای متعددی را یافته است. کشورهای غربی از جمله آمریکا، آلمان، ایتالیا و ترکیه همکاری نزدیک اقتصادی با تاتارستان دارند و این جمهوری نیز 14 نمایندگی در خارج از روسیه دارد. ضمن آن که دو کشور ترکیه و جمهوری اسلامی ایران در این جمهوری سرکنسولگری افتتاح کرده‌اند.

موقعیت جغرافیایی تاتارستان

تاتارستان یکی از جمهوری‌های فدراسیون روسیه است که در 800 کیلومتری شرق مسکو قرار دارد.مساحت آن برابر 2/67836 کیلومتر مربع است.این جمهوری در مرکز فدراسیون روسیه و در شرق بخش اروپایی و در قسمت میانی رود ولگا قرار دارد، از شمال به جمهوری ماری و اودمورت، از شرق به جمهوری باشقیرستان، از غرب به جمهوری چوواش و از جنوب به استان‌های اولیانوفسک، سامارا و اورنبورگ محدود است.
آب و هوای تاتارستان معتدل قاره‌ای است و دارای زمستان‌های طولانی و سخت و تابستان گرم می‌باشد. در حدود 5 ماه از سال ( از اواسط نوامبر تا اوایل آوریل) هوا برفی و یخبندان است. بیش از 90 درصد خاک این جمهوری را سرزمین‌های پست و هموار تشکیل می‌دهد و حداکثر ارتفاع آن 343 متر است. این شهر به 7 منطقه شهری تقسیم شده است:

1- منطقه هواپیما سازی؛ 2 ـ منطقه وحیدوف؛ 3 ـ منطقه کیرفسکی؛ 4 ـ منطقه مسکوفسکی؛ 5- منطقه نوو ـ ساوینوفسکی؛ 6 ـ منطقه کنار ولگا؛  7 ـ منطقه ساویتسکی
موقعیت اقتصادی

تاتارستان به لحاظ اقتصادی یکی از توسعه یافته ترین مناطق فدراسیون روسیه به شمار می‌رود و پس از استان سامارا دومین منطقه صنعتی روسیه محسوب می‌شود. بیش از 45 درصد از تولیدات تاتارستان را محصولات صنعتی تشکیل می‌دهند. بیش از 26 درصد نیروی کار تاتارستان در بخش صنعت و نزدیک به 14 درصد از نیروی کار در بخش کشاورزی اشتغال دارند. غلات،کنف،چغندر قند وسیب زمینی وانواع میوه وسبزیجات از عمده محصولات کشاورزی تاتارستان است.
ذخایر نفت وگاز تاتارستان نیز بسیار زیاد است تا آنجا که امروزه بیش از 9 درصد از نفت استخراجی فدراسیون روسیه از تاتارستان استخراج می‌شود. نخستین معادن نفت تاتارستان در سال 1322 شمسی کشف شد و از همان موقع تا امروز مورد بهره برداری قرار گرفته است. همچنین لوله‌های نفتی تاتارستان دومین خط لوله نفت صادراتی روسیه به شمار می‌آید.

قازان شهری است که بزرگ ترین بنگاه‌ها و موسسات کارفرمایی را در خود جای داده است، از آن جمله میتوان به کازان ارگسینتز، اتحادیه تولید موتورکازان، هلیکوپتر سازی قازان، اتحادیه هواپیماسازی قازان (به نام گوربونف) کمپرسور ماش قازان، کارخانه تولید لوازم پزشکی و کراسنی وستوک اشاره کرد.

این شهر دارای خط راه آهن، فرودگاه پروازهای داخلی و بین المللی و بندر کشتیرانی می‌باشد. تاتارستان یکی از یزرگترین مراکز صنعتی روسیه است. در فاصله سال 2000 تا 2006 میلادی، حجم تولید ناخالص این جمهوری بیش از سه برابر رشد داشته است. صنایع مهم تاتارستان عبارتند از: هواپیماسازی،  هلیکوپترسازی، خودروسازی، چوب، صنایع سبک، ماشین سازی و فولاد، صنایع پزشکی و داروسازی، صنعت نفت، پتروشیمی، صنایع شیمیایی، صنایع غذایی، تولید ابزار، الکترونیک، رادیو الکترونیک، اپتیکال و کشتی سازی. از مجموع حجم تولید ناخالص این جمهوری صنایع ماشین سازی 7/49%، تجارت 6/10%، ساختمان سازی 9/9%، کشاورزی 9/7%، حمل و نقل و ارتباطات 7% و سایر بخش‌ها 9/14% را به خود اختصاص داده است.

عمده ترین کشورهای سرمایه گذار در تاتارستان عبارتند از: سوئیس، قبرس، اتریش، ایتالیا، چین، آمریکا، آلمان، ترکیه، انگلستان، کره جنوبی و اوکراین. بخش صنعت کماکان جذاب ترین بخش برای سرمایه گذاری در تاتارستان محسوب می‌شود. در این بخش بالاترین میزان سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز و سپس در مواد غذایی، پتروشیمی، مکانیک و فلزات اختصاص یافته است. منطقه ویژه اقتصادی آلابوقا در 200 کیلومتری شهر قازان و با 20 کیلومترمربع مساحت، امکان سرمایه گذاری حداقل با 10 میلیون یورو را فراهم ساخته است. واردات به منطقه ویژه اقتصادی معاف از عوارض و مالیات بر ارزش افزوده می‌باشد. لازم به ذکر است در سال 2009 میلادی به دلیل تاثیر رکود اقتصادی جهان در این جمهوری حداقل سرمایه گذاری تا 3 میلیون یورو کاهش یافته است. یکی دیگر از اقدامات دولت تاتارستان، ایجاد پارک‌های فنآوری است که فضای مناسبی را جهت توسعه تکنولوژی‌های پیشرفته فراهم نموده است. در سال 2007 میلادی یکی از پارک‌های فنآوری ( ایده IDEA) افتتاح شد.

جمعیت

براساس آخرین آمار منتشره در اوایل سال 2007 میلادی، جمعیت تاتارستان 3 میلیون و 758 هزار و 800 نفر می‌باشد. به لحاظ ترکیب قومی، این جمهوری مرکب از 115 قوم مختلف می‌باشند که تاتارها 9/52 درصد، روس‌ها 5/39 درصد، چوواش‌ها 4/3 درصد، و مابقی اقلیت‌های قومی اوکراینی، اودمورتی، ماری، باشقیری، یهود و... می‌باشند. در حدود 74 درصد جمعیت در شهرها و بالغ بر 26 درصد جمعیت این جمهوری در روستاها زندگی می‌کنند. 3/46 درصد مردان و 7/53 درصد را زنان تشکیل می‌دهند.

زبان مردم تاتارستان

به موجب قانون اساسی تاتارستان دو زبان تاتاری و روسی به میزان برابر به عنوان زبان‌های رسمی در این جمهوری به رسمیت شناخته شده است. اما با این حال زبان تاتاری زبان اصلی مردم تاتار است. زبان تاتاری بیشتر در جمهوریهای خودمختار تاتارستان، باشقیرستان، چوواش، مُردوا و چند استان درون جمهوری فدراتیو روسیه رایج است. شمار کسانی که به زبان تاتاری گفت‌وگو می‌کنند، بنابر آمار 1970م حدود 5 میلیون نفر است. زبان تاتاری شاخه‌ای از گروه قپچاقی زبان ترکی است. گویش مرکزی یا میانی که تاتارهای غازان بدان سخن می‌گویند، گویش غربی یا میشاری، گویش شرقی که گویش تاتارهای سیبری است از گویشهای عمدۀ زبان تاتاری محسوب می‌شوند.

مذهب در تاتارستان

مردم منطقه جمهوری تاتارستان از قدیم و به طور مرسوم اغلب پیروان اسلام بودند والبته برخی از پیروان مسیحیت ارتدوکس نیز در این جمهوری زندگی می‌کنند. ورود اسلام در خاک تاتارستان در قرن 9 میلادی باتفاق افتاده است. اجداد تاتارهای امروزی (بولگارها) که به امر تجارت با منطقه‌های وسیعی از شرق تا غرب اشتغال داشتند در دهه‌های اول قرن نهم میلادی به اسلام گرویدند. در سال ۹۲۲ اسلام به عنوان مذهب اصلی در “بولگاری ولگا” اعلام شد. از ۱۲۰۰ جماعت مذهبی موجود در تاتارستان ۹۷۸ جماعت به مسلمانان اختصاص دارد در سال ۲۰۰۱ در تاتارستان به طور رسمی در حدود هزار مکتب، بیش از ده‌ها مدرسه علوم دینی و تعداد زیادی مسجد فعالیت می‌کردند. شبکه خبری اسلامی برای تبلیغات اسلام در این جمهوری دایر شده که به امر نشر و چاپ دوره‌ای کتب اسلامی به زبان‌های تاتاری و روسی مبادرت می‌ورزد. در تاتارستان دو اداره دینی مشغول فعالیت می‌باشند: یکی بعنوان نمایندگی اداره دینی مرکزی (شهر اوفا) و دیگری اداره دینی مستقل مسلمانان جمهوری تاتارستان. تربیت طلاب، شرکت در احداث مساجد، برقراری ارتباط با دیگر مراکز مذهبی از جمله در خارج از کشور و سازماندهی اعزام به حج از جمله فعالیت‌های آنها محسوب می‌شود.

رسانه‌های گروهی تاتارستان

جمهوری تاتارستان در میان سایر جمهوری‌ها و مناطق روسیه، از حیث رسانه‌های گروهی ( رادیو، تلویزیون، نشریات ادواری و....) دارای جایگاه برجسته‌ای است. از هر 1000 نفر جمعیت این جمهوری، 515 نفر از آن‌ها مشترکان نشریات ادواری هستند، در حالی که میانگین موجود در کل فدراسیون  روسیه 219 نفر است. بر طبق آخرین آمار تعداد 1133 موسسه و شرکت رسانه‌ای در تاتارستان به ثبت رسیده است که مشتملند بر:
221 شرکت رسانه‌ای وابسته به دولت - 912 رسانه متعلق به بخش خصوصی
((از مجوع رسانه‌های فوق، 825 مورد آن‌ها نشریات ادواری هستند.))
256 شرکت رسانه‌ای الکترونیکی شامل 121 شرکت تلویزیونی و 135 ایستگاه رادیویی 10 آژانس خبری
85 ایستگاه رادیویی شهری و منطقه ای

آموزش زبان فارسی در قازان

سالها پیش در سال 1804 میلادی، دانشکدة شرق شناسی دانشگاه دولتی قازان افتـتاح شده و بخش ایرانشناسی نیز به همت پروفسور میرزا کاظم بیگ شروع به کار کرد. این دو مرکز تا سال 1855 فعال بود و مستشرقان و خاورشـناسـان بـسیاری نیز تربیت کرد. به یکباره بخش شرق شناسی با تمام قابلیت‌های خود به شهر سن پترزبورگ منتقل شد؛ اما از سال 1944 به دلیل نزدیکی فراوان میان ادبیات و فرهنگ تاتاری با زبان‌های شرقی، دو رشتة زبان فارسی و عربی نیز در ذیل دانشکدة تاریخ و ادبیات، مجدداً افتتاح شد. در آن زمان، مبانی اولیه و اصلی این زبان‌ها تدریس می‌شد و دانشجویان برای فراگیری کامل یکی از این زبان‌ها مجال کافی نمی‌یافتند. در سال 2000 میلادی، مجددا دانشکدة شرق شناسی با هدف شناسایی و حفظ این دانش و جذب و توسعة مجال‌ها و قابلیت‌های موجود در منطقة تاتارستان تاسیس شد. زبان فارسی به دانشجویان رشته‌های عربی؛  رشتة ترکی؛ رشتة تاریخ آسیا و آفریقا؛  رشتة روابط بین الملل (روابط خارجی) تدریس می‌شود. از سال 1804 در دانشگاه‌های مسکو، قازان و خارکف و در سال 1816 در دانشگاه سنت پترزبورگ تدريـس زبان فارسی برای روس زبانان آغاز شد. در قازان آموزش زبان فارسی به دلیل اینکه حامل بار معنایی اسلام نیز بود بیش از شهرهای دیگر مورد توجه قرار گرفت ودر روزگاری دانستن زبان فارسی به عنوان یک افتخار بزرگ محسوب می‌شد. اکنون نیز در بيـن جمهوری‌های خودمختار، تاتارستان با توجه به رابطه ديـريـنه‌ای که با ايـران داشته، بالاتريـن تعداد محل‌های آموزش را داراست. دانشکده دولتی علوم انسانی قازان در سال 1992 تأسيـس شد. هم زمان با آن، بخش فيـلولوژی ايـن انستيـتو و کلاس زبان فارسی نيـز شروع به کار کرد. اتاق فرهنگ ايـران با همت رایزنی فرهنگی کشورمان از1999 درايـن انستيـتو دايـر شده است. اساتيـد ايـن دانشکده آقايـان «آلبرت بورخانف» و «ميـر سايـف شفيـيـف» هستند.

بخش زبان‌های شرقی دانشکده تاريـخ زبان شناسی در سال 2000 تأسيـس شد و خانم «فريـده آکولووا» و «ميـر سايـف شفيـيـف« در ايـن دانشکده به آموزش زبان فارسی می‌پردازند. در سال‌های اخیر دو استاد از ایران به تاتارستان اعزام شده‌اند و در زمینه آموزش زبان فارسی تلاش‌های فراوانی صورت گرفته است. اکنون در دانشگاه تربیت معلم قازان ودانشگاه دولتی تاتارستان ودیگر موسسات ودانشگاهها آموزش زبان فارسی ادامه دارد.

فرهنگ وهنر

از نظر فرهنگی این جمهوری دارای تاریخ و فرهنگی غنی می‌باشد. برخی از مشاهیر روسیه نیز در این جمهوری و شهر قازان زندگی کرده‌اند، که به عنوان مثال می‌توان به فئودور شالیاپین خواننده و ترانه سرا، لئو تولستوی (نویسنده) سرگی آکساکوف (نویسنده)، ماکسیم گورکی (نویسنده)، باراتینسکی (شاعر) و درژاوین (شاعر)، اشاره نمود. عبدالله توکای (شاعر) و موسی جلیلی (شاعر)، از برجسته ترین مشاهیر فرهنگی تاتار هستند. در تاتارستان 7 اتحادیه و انجمن بزرگ وجود دارد که عبارتند از: اتحادیه آرشیتکت ها، اتحادیه روزنامه نگاران، آهنگ سازان، فعالیت‌های کنسرتی، نویسندگان، هنرمندان و اتحادیه فعالیت‌های تئاتری. دومین سالن کنسرت در خاک روسیه در قازان افتتاح شده است. دارای 7 سالن تئاتر حرفه‌ای، 4 مرکز ارکستر بزرگ، 13 موزه، 5 سالن نمایشگاهی و گالری و بیش از 50 مدرسه هنر و موسیقی می‌باشد. 300 کتاب خانه مختلف، 7 سینما- تئاتر و بیش از 50 مرکز فرهنگی، بنیاد، انجمن و... در قازان مشغول فعالیت هستند. مردم تاتارستان دارای فرهنگ بومی خود هستند ودر طول سالهای حاکمیت کمونیستی نیز کوشیده‌اند از فرهنگ بومی خود حفاظت کنند.


بازدید از دانشگاه دولتی قازان

در همان روز ورود به قازان، به دعوت رئیس دانشگاه قازان از این دانشگاه بازدید کردیم.استقبال آقای سالاخوف رئیس دانشگاه از هیات ایرانی بسیار صمیمی بود. معمولا در روسیه وقتی ملاقاتی با روسای دانشگاهها انجام داده ام، انتظار هیچگونه تشریفاتی را نداشته ام و بدون تشریفات هم می‌توانند صمیمیت را به جمع بیاورند و این از نکات جالب در این کشور است. دانشگاه دولتی قازان که از نظر قدمت  دومین دانشگاه قدیمی در فدراسیون روسیه است در سال 1804تاسیس شده و در حال حاضر دارای 15 دانشکده، 3 انسیتو و دو شعبه در شهرهای نابرژنی و زلنودولسک می‌باشد. در این دانشگاه 16000 دانشجو در 42 رشته مختلف مشغول به تحصیل می‌باشند. در 100بخش مجموعا 1000 نفر با مدارک دکتری و پروفسور مشغول علم آموزی هستند. بزرگانی در رشته‌های گوناگون چون نیکلای لباچفسکی در هندسه و ریاضیات، لئو تولستوی در ادبیات و نویسندگی، لنین رهبر اتحاد جماهیر شوروی و... از  فارغ التحصیلان و استادان این دانشگاه زیبا و بزرگ بوده‌اند. البته لنین به دلیل فعالیت‌های سیاسی اش از اخراج شدگان این دانشگاه محسوب می‌شود.
در درون این دانشگاه ونزدیک دفتر رئیس دانشگاه تالار بزرگی به عنوان موزه دانشگاه وجود دارد که سابقه فعالیت‌های این دانشگاه از گذشته‌های دور در آنجا گردآوری شده است. از تصاویر به یاد ماندنی و اشیای تولید شده توسط این دانشگاه تا اولین قطرات نفت استخراج شده در قازان همگی در این موزه جمع شده‌اند و دو راهنما که هر دو خانم مسن هستند، وظیفه راهنمایی میهمانان را بر عهده دارند. تقریبا هر موضوعی که در شناخت بیشتر این دانشگاه می‌توانست موثر باشد،در این موزه به نمایش گذاشته شده بود.

بسیاری از دست نویس‌های دانشمندان فارغ التحصیل از این دانشگاه نیز در میان آثار دیده می‌شد. با یک نگاه می‌شد تمامی روسای دانشگاه را از زمان تاسیس تا کنون شناخت و از خصوصیات آنان اطلاع حاصل کرد. این بار دومی بود که از این موزه بازدید می‌کردم و هر دو بار این آرزو را کردم که‌ای کاش در کشور ما هم به حفظ سوابق موسسات، دانشگاهها مراکز علمی و فرهنگی اهمیت داده شود. وقتی انسان وارد موزه دانشگاه می‌شود تا ساعتی بعد که از آن خارج می‌شود احساس می‌کند کتاب مفصلی را راجع به این دانشگاه مطالعه کرده است. در کنار موزه نیز کلاسی وجود دارد که به همان سبک قدیمی با کتاب‌های منتشر شده در دوران گذشته وبخاری نفتی و نیمکت‌های چوبی کهنه نگهداری شده است و راهنما، جای نشستن لنین و تالستوی را نشان می‌دهد و بیننده، ناخود آگاه به گذشته سفر می‌کند.
اساسا تاتارستان یکی از بزرگترین قطب‌های آموزشی روسیه به حساب می‌آید. دانشمندان قازان و تاتارستان در حوزه‌های ریاضیات، مکانیک، فیزیک، شیمی، بیولوژی و زبان شناسی در جهان شناخته شده‌اند.

بازدید از آکادمی علوم تاتارستان

بعد از بازدید از دانشگاه برای دیدار از آکادمی علوم تاتارستان عازم آکادمی شدیم و باز با استقبال گرم آقای پروفسور احمد  مازگاروف رئیس آکادمی علوم تاتارستان و معاونینش روبرو شدیم. یکی از مراکز مهم علمی تاتارستان، آکادمی علوم این جمهوری بوده که شامل چند انسیتو آکادمیک می‌باشد. آكادمي علوم روسيه با قدمتي 283 ساله، از معدود مراكز علمي مهم جهان با چنين سابقه و پيشينه اي محسوب مي گردد. که در هر جمهوری و مرکز استان شعبه دارد. اهميت آن نه تنها به لحاظ تاريخي، بلكه از نقطه نظر تشكيلاتي و سياسي نيز حائز توجه مي باشد. اين آكادمي يكي از بزرگترين ارگانهاي سياست گذاري علمي روسيه به شمار مي رود. گرچه كشور روسيه داراي فراز و نشيب‌ها و در گير تحولات شديد سياسي - اجتماعي بوده است، اما درعبور از این معضلات قطعا نقش سازمانهاي علمي كشور و آكادمي علوم از همه پررنگ تر بوده است. وجود مراكز علمي و تحقيقاتي بسيار در كنار دانشگاهها در اين كشور سبب حل مشكلات روزمره آنان در سطوح و جنبه هاي مختلف و بالابردن توانمندي علمي اساتيد شده است.
استفاده و بهره گيري از كليه دانشمندان كشور به منظور دستيابي به علوم و فنون مختلف و كسب دستاوردهاي جديد در جهان از جمله وظايف اصلي آكادمي محسوب مي شود. آكادمي علوم همواره علوم و فنون كليدي و پايه اي را مد نظر داشته و جايگاه خاصي را در تشكيلات خود به آنها اختصاص داده است. اين امر به موازات ايجاد جايگاه‌ها و پايگاهها ی قانوني لازم براي ارتقا علوم، در راستاي توليد علمي و در نهايت توليد فناوري موجبات نزديكي علم و عمل را فراهم نموده است. از مواردي كه باعث ثبات و پايداري روسيه در وضعيتهاي بحراني، تنشها و دگر گونيهاي سياسي شده است، تجهيز به علوم و فنون مختلف و تربيت اساتيد و زبدگان و به روز نمودن اطلاعات مي باشد كه اين كشور با سابقه ی داشتن انواع تنشها و انقلابها و دگر گونيهاي مختلف سياسي و اقتصادي، توانسته ثبات خود را حفظ كند.

اين آکادمي‌ها در برگيرنده موسسات مختلف آموزشي، پژوهشي، صنعتي و… است که برخي از آنها در حال حاضر به علت رشد بيش از حد، از آکادمي مادر مستقل شده‌اند. مي توان از جمله موسسات وابسته  به  آکادمي، موسسه انتشارات بين المللي آکادمي علوم روسيه به نام "علم" (Nauka) نام برد که وظيفه طبع و نشر توليدات مکتوب آکادمي را برعهده داشته و دارد. چاپ پيوسته و مداوم برخي از نشريات علمي آکادمي نشان از استمرار فعاليت علمي و پژوهشي اين موسسه دارد. پس از تحولات دهه 90 در روسيه، اين موسسه در راستاي بسط هر چه بيشتر علوم و فنون روسيه، اقدام به تاسيس موسسات ترجمه در جوار خويش، همچنين تشکيل شرکت مشترک با ساير موسسات طبع و نشر خارجي نمود و کار ترجمه مجلات علمي آکادمي به زبان انگليسي را آغاز کرد. آکادمی علوم تاتارستان نیز از شعبه‌های مهم آکادمی علوم روسیه محسوب می‌شود که در مسیر تبدیل یافته‌های علمی به امور کاربردی تلاش می‌کند. آکادمی علوم تاتارستان بیش از دو میلیون و 800 هزار جلد کتاب را در خود جای داده است.

دیدار با مفتی تاتارستان

از جمله دیدارهای این سفر دیدار با آقای عثمان حضرت اسحاقوف مفتی اعظم تاتارستان بود. مفتی به گرمی از هیات ایرانی استقبال کرد. شوخ طبع است و در همان دیدار اولیه با شوخی‌های سنجیده خود توانست ارتباط صمیمی برقرار کند. به گفته وی در سال ۱۹۹۲ اداره دینی مسلمانان جمهوری تاتارستان تاسیس شد که در حال حاضر ریاست آن بر عهده ایشان می‌باشد. البته مفتی‌های روسیه عموما تحصیل کرده ازبکستان هستند و برخی نیز در کشورهای دیگر مانند مصر تحصیل کرده‌اند. اساسا اسلام در روسیه توسط تاتارها گسترش یافته است و اغلب اداره کنندگان امور دینی در روسیه تاتارها هستند. رئیس شورای مفتیان فدراسیون روسیه آقای راویل عین الدین نیز خود تاتار است. مفتی از فعالیت‌های اسلامی وانتشار کتاب‌ها و تربیت طلاب علوم دینی واحداث مساجد گفت و یادآور شد که آقای شایمییف رئیس جمهور تاتارستان علاقه فراوانی به توسعه مساجد در تاتارستان دارد. در همین دیدار مفتی از هیات ایرانی برای ضیافت شام دعوت کرد.

بازدید از دانشگاه اسلامی تاتارستان

به دیدارآقای محمد شین رئیس دانشگاه اسلامی رفتیم. ابتدا، از سفرش به ایران در خرداد ماه 1388 به دعوت جناب آقای اعرافی رئیس جامعه المصطفی گفت و از تاثیرات مثبتی که این سفر بر او داشت یاد کرد و ج.ا.ایران را دارای سیستم آموزشی بسیار خوب در زمینه علوم اسلامی دانست. درباره دانشگاه گفت : دانشگاه اسلامی قازان درسال 1998 به عنوان اولین دانشگاه اسلامی در فدراسیون روسیه ودر جمهوری تاتارستان تأسیس شد. این دانشگاه به وسیله اداره دینی مسلمانان تاتارستان، شورای مفتیان روسیه، آموزشگاه تاریخ آکادمی علوم تاتارستان بنا شد. این دانشگاه شامل دو دانشکده شریعت و دانشکده الهیات است که مرکزی برای حفظ قرآن کریم و آموزش آن و همچنین، دارای بخشی برای آماده سازی مؤذنان می‌باشد. در این دانشگاه رشته‌هایی چون عقیده، فقه، تفسیر، حدیث، تمدن اسلامی، میراث اسلامی و تاریخ ادیان جهان تدریس می‌شود. اکنون نمایندگان 28 منطقه و بخش روسیه ودانشجویانی از قرقیزستان، تاجیکستان و قزاقستان در این دانشگاه تحصیل می‌کنند. اداره دینی مسلمانان جمهوری تاتارستان، شورای مفتیان روسیه و انستیتو تاریخ آکادمی علوم تاتارستان، از موسسین این دانشگاه محسوب می‌شوند.

بازدید از مسجد قل شریف

مسجد «قل شریف» بزرگترین مسجد اروپا محسوب می‌شود که نمونه بارز احیای جامعه اسلامی در تاتارستان می‌باشد. چهارصد سال قبل مسجد چند مناره‌ای افسانه‌ای قل شریف با کتابخانه غنی خود باعث ظرافت، زیبایی چشمگیر و تزیین پایتخت خان‌های قازان شده بود. این مسجد، مرکز آموزش مذهبی و گسترش علوم در قرن شانزدهم میلادی بود. این مسجد به افتخار آخرین امام خود یعنی “سید قل شریف” یکی از رجال سرشناس مذهبی، عالم، شاعر و سیاستمدار و از فرماندهان دفاعی شهر قازان نام گذاری شده است. مسجد دو طبقه و هشت مناره‌ای قل شریف به سمت نور جهت دارد. مسجد ۲ طبقه‌ای قل شریف، یک طبقه را به نیایش و یک طبقه را به موزه اسلامی خود اختصاص داده‌است.
گنبد مرکزی این مسجد ۳۹ متر و ۴ مناره اصلی آن ۵۷ متر ارتفاع دارند. بخش عمده‌ای از هزینه ساخت مسجد توسط مسلمانان تاتار اهدا شده‌است. عده‌ای اعتقاد دارند سبک معماری این مسجد وامدار سبک‌های بلغاری است، اما مؤلفه‌های آن به سبک عثمانی و دوره رنسانس شباهت دارد. مسجد قدیمی که در همین مکان ساخته شده بود در سال ۱۵۵۲ توسط روس‌ها تخریب شد. دارای مناره‌های ۸ متری بود که در ساخت آن سنگ‌های سفید نقش اصلی را برعهده داشت. در این مسجد یک مدرسه اسلامی و یک کتابخانه نیز قرار داشت. بعد از فتح قازان توسط سربازان “ایوان گروزنی” در سال ۱۵۵۲ مسجد به همراه دیگر ساختمان‌های کرملین قازان به آتش کشیده و تخریب شد. در سال ۱۹۹۵ “منتیمر شایمیف” رئیس جمهور تاتارستان حکم آغاز بازسازی و مرمت مسجد قل شریف را صادر نمود. در نتیجه برگزاری مسابقه‌ای بین المللی که در آن ۱۶ طرح مختلف شرکت کرده بودند، پروژه معماران قازانی یعنی “ش.لطیفوف”، “ای. سیف الله”، “آ. ستاروف”، “م.سافرونوف مورد قبول واقع شد. در تاریخ ۲۱ فوریه سال ۱۹۹۶ کلنگ احداث این مسجد بر زمین خورد و درماه ژوئن سال ۲۰۰۵ در دوره جشن‌های هزاره قازان رسما افتتاح شد.فضای بیرونی و درونی مسجد با معماری زیبایی تزیین شده است و عظمت فوق العاده این مسجد به شهر قازان نیز هویت اسلامی بخشیده است.

آغاز کنفرانس

کنفرانس در روز 20 بهمن با سخنان ماکزوم سالاخوف رئیس دانشگاه دولتی قازان آغاز شد وخانم زیلا ولیوا معاون نخست وزیر و وزیر فرهنگ تاتارستان، سجادی سفیر کشورمان، تیمور آکولوف رئیس دپارتمان روابط خارجی تاتارستان، راویل زریپوف وزیر صنایع و تجارت تاتارستان و باغبان کندری سرکنسول کشورمان در افتتاحیه سخنرانی کردند. سپس کار اصلی کنفرانس آغاز شد. ابتدا آقای رحیم پور ازغد ی در موضوع جهانی بودن فاکتور انقلاب اسلامی سخن گفتند و سپس آقای مازگاروف رئیس آکادمی علوم تاتارستان در باره تجارب همکاری با ایران سخنرانی کرد.

آنگاه بنده در موضوع روابط فرهنگی ایران پس از انقلاب اسلامی با روسیه سخن گفتم و آقای باکویی نیز در باره دستاوردهای علمی ایران سخن گفت. در جلسه بعد از ظهر نیز موضوعات مختلفی مورد بحث قرار گرفت، از آن جمله، سخنرانی خانم نینا مامدوا، رئیس بخش ایران در انستیتو شرق شناسی روسیه حول موضوع تجربه توسعه اقتصادی در شرایط مدیریت اسلامی و آقای محمد شین رئیس دانشگاه اسلامی تاتارستان درباره امت مسلمان روسیه و عامل شیعه سخن گفت. دکتر سرگی دروژیلوفسکی ولادیمیر یورتایف، گنادی استارچنکوف، انجل تاگیروف، فرهاد درویشی، یحیی فوزی، بهرام نوازنی، محمد رحیم عیوضی، بزرگمهری، حسین آبادیان، حاکم قاسمی و حسن نمازی فر و بسیاری از ایرانشناسان روس به سخنرانی پرداختند.
مقاله خانم تورانه اسماعیلوا از دانشگاه سن پترزبورگ با عنوان اسلام وترور: دشمنان یا همپیمانان، بسیار جالب بود که کوشیده بود ناسازگاری اسلام با تروریسم را با استفاده از مدل ارائه روسی اثبات نماید. برخی از مقالات نیز حول محور هسته‌ای ایران بود. آقای طلعت اسنقولوف از کشور قزاقستان نیز درباره علل مذهبی انقلاب اسلامی ایران سخن گفت، برداشت هایش به این نکته تاکید داشت که، مذهب، عامل حرکت در جامعه است نه عمل رکود ورخوت. از موضوعات جالب مقاله آقای دیمیتری پاولوف کارشناس مرکز مطالعه خاور میانه معاصر سن پترزبورگ بود که مکاتبات آقای هاشمی رفسنجانی و صدام حسین را بررسی کرده بود و تحلیل خود را در باره جنگ ایران وعراق ارائه کرده بود. فصیح بدر خان عضو ارشد پژوهشکده خاور شناسی آکادمی علوم روسیه نیز، مقاله‌ای با عنوان ایران، قدرت منطقه‌ای و چشم انداز همزیستی با کشورهای عرب ارائه کرد.


دکتر دمیر شاهوی رئیس کرسی الهیات دانشگاه اسلامی تاتارستان هم به بررسی تاثیر سید جمال الدین اسد آبادی بر علمای تاتار پرداخته بود. آلسو ارسلانوا رئیس مرکز ایرانشناسی آکادمی علوم تاتارستان هم در باره ایرانشناسی در آکادمی علوم تاتارستان سخنرانی کرد. همچنین رامیل یوز محمد اف رئیس مرکز ایرانشناسی منطقه ولگا در دانشگاه تربیت معلم تاتارستان به ارائه مقاله با عنوان مطالعات ایرانشناسی در تاتارستان پرداخت. دانشمندان روس فرصت خوبی را صرف مباحث این کنفرانس کردند که برای من البته اینهمه توجه،بسیار جالب بود.چکیده مقالات توسط کنسولگری کشورمان منتشر شده است. واقعا ایران در روسیه و در میان دانشمندان مورد توجه است و هر رویداد کشورمان مورد رصد دانشمندان روس قرار می‌گیرد. از نکات جالب این بود که ارجاعات بسیاری از دانشمندان به کتاب‌ها و مجلات منتشر شده توسط رایزنی فرهنگی کشورمان در روسیه بود.


دیدار با رئیس جمهور تاتارستان

دیدار  با آقای منتمر شایمیف رئیس جمهور تاتارستان آخرین برنامه بود. در روز 21 بهمن به دیدار آقای رئیس جمهور رفتیم. این دیدار در کاخ ریاست جمهوری انجام گرفت و معاون نخست وزیر و چند تن از وزرا و رئیس دانشگاه دولتی تاتارستان نیز در این دیدار حضور داشتند. رئیس جمهور 73 ساله تاتارستان پس از لحظاتی انتظار به اتاق محل ملاقات آمد و ابتدا با صمیمیت با هیات ایرانی به احوالپرسی پرداخت و عکس‌های یادگاری نیز گرفته شد و سپس از طرف هیات ایرانی آقایان سجادی سفیر کشورمان و رحیم پور ازغدی به ایراد سخن پرداختند و از تلاش‌های رئیس جمهور تقدیر کردند و توجه ایشان به ترویج اسلام را ستودند.
سپس، آقای شایمیف، به رابطه دیرینه تاتارها با ایران اشاره کرد و گفت: کمونیست‌ها هرچه کوشیدند تا اسلام را از ذهن و دل تاتارها خارج سازند موفق نشدند. آقای رئیس جمهور منتمر شربوویچ شایمیف، درسال 1937 در خانواده‌ای کشاورز متولد شد. وی در رشته کشاورزی تحصیل کرد و پس از آن وارد عرصه سیاست شد. و در سال 1991 به عنوان رئیس جمهور تاتارستان انتخاب شد. ایشان به تلاش هایش در این مدت، یعنی از آغاز فروپاشی در روسیه در زمینه گسترش فرهنگ اسلامی نیز اشاره کرد و گفت: بیش از هزار مسجد در دوران ریاست من در تاتارستان بازسازی و یا احداث شده است.

حرکت به سمت مسکو

غروب روز 21 بهمن با خاطرات فراوانی از تاتارستان وکنفرانس انقلاب اسلامی، این منطقه را ترک کردیم.در مسیر به این می‌اندیشیدم که زمینه پذیرش مردم این دیار نسبت به باورها و فرهنگ وهنر ایران آن چنان راسخ است که هیچ کشوری از این امتیاز برخوردار نیست و ای کاش می‌شد این همه زمینه و علاقه مندی را به کشورمان منتقل کنم. نوشتن را آغاز کردم شاید که وسیله‌ای برای این انتقال باشد.