«بازی بزرگ» هند در چابهار

بندر چابهار باید راهی باشد برای توسعه ارتباطات اقتصادی ایران از طریق آب‌های آزاد؛ تنها بندر اقیانوسی کشور که ظرفیت ترانزیت آن به اندازه کل بنادر شمال کشور است. «سواحل مکران» چند سالی است که مورد توجه مسوولان قرار گرفته و حالا طرح توسعه آن نیز در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور دیده شده است از تشکیل ستاد توسعه سواحل مکران گرفته تا تصویب ایجاد سازمانی مستقل برای توسعه این سواحل، منظومه اقدامات دولت و مجلس برای استفاده از ظرفیت‌هایی است که تا سال‌های نه چندان دور فراموش شده بودند.

به گزارش خبرنگار اعزامی «جهان‌صنعت» از منطقه چابهار، اهمیت چابهار در محل قرارگیری آن و امکان توسعه پسکرانه‌ها است؛ این منطقه می‌تواند پل ارتباطی آب‌های آزاد با کشورهای آسیای میانه باشد که توسط خشکی محصور شده‌اند. چابهار، تنها بندر اقیانوسی ایران، متشکل از دو بندر مجزا به نام‌های شهید کلانتری و شهید بهشتی است که هر کدام پنج اسکله دارند.

به گفته مقامات استان سیستان‌وبلوچستان «چابهار سوپاپ اطمینان بنادر کشور است»؛ این خاصیت بر معادلات استراتژیک منطقه نیز سایه انداخته و هند را برای رقابت با چین وارد ایران کرده است. نخست‌وزیر هند در سفر سال گذشته خود به ایران قرارداد توسعه بنادر این منطقه را امضا کرد. بر اساس این قرارداد هند باید یکی از اسکله‌های بندر شهید بهشتی را نوسازی و تجهیز و تاسیسات 600 متری بارگیری کانتینری در این بندر را بازسازی کند. این موافقتنامه دوجانبه، به هند اجازه می‌دهد دو اسکله بندر چابهار را توسعه دهد و به مدت 10 سال از منافع اقتصادی این طرح بهره‌برداری کند. چابهار در توسعه منافع بلندمدت هند نقش موثری دارد و این قرارداد برای هر دو کشور توسعه همه‌جانبه را به دنبال خواهد داشت.

از طرفی ایران با توسعه تنها بندر اقیانوسی خود می‌تواند پس‌کرانه‌های ریلی، هوایی و زمینی را توسعه داده و هزینه حمل‌ونقل را کاهش دهد و از سوی دیگر هند که با پاکستان روابط تیره‌ای دارد معبر ترانزیت به آسیای‌میانه را از ایران باز می‌کند و به مدت 10 سال هم از منافع سرمایه‌گذاری در این طرح بهره‌مند می‌شود. این منافع قرارداد توسعه چابهار را برای هند به یک «بازی بزرگ» تبدیل کرده است که بعید نیست توازن اقتصاد منطقه را دگرگون کند.

روی دیگر این ماجرا بدعهدی طرف هندی است؛ «توسعه سواحل مکران» برای هندی‌ها از یک سو به دلیل گسترش ترانزیت به آسیای‌میانه و از سوی دیگر به دلیل رقابت با چینی‌ها که سرمایه‌گذاری بزرگی را در سواحل پاکستان آغاز کرده‌اند، توجیه‌پذیر است اما تاکنون به دلایلی که به‌طور عمده سیاسی ارزیابی می‌شود محقق نشده است. فشار سیاسی ترامپ دلیل مهم تعلل هندی‌هاست و از طرف دیگر به نظر می‌رسد اهداف فعلی دهلی‌نو در ترانزیت کالا به آسیای میانه از طریق ظرفیت فعال بنادر چابهار تاکنون محقق نشده است. این موضوع هندی‌ها را دچار تردید در آغاز پروژه کرده است به طوری‌که شرکت گلوبال پورت به‌عنوان عامل این کشور در اجرای طرح تا به حال هیچ‌کدام از مناقصه‌های مربوط به پیمانکاران، شرکای تجاری و فروشندگان تجهیزات را انجام نداده است.

سیاسی‌کاری هندی‌ها در توسعه سواحل مکران به تازگی هشدار رسمی ایران را هم به همراه داشت؛ منابع هندی چندی پیش گفتند که ایران از دهلی‌نو خواسته تعهد و جدیت خود نسبت به احداث خط‌آهن 6/1 میلیارد دلاری بندر چابهار را با تسریع در احداث این خط ریلی نشان دهد. هند به غیر از توسعه بندر چابهار، ساخت یک خط ریلی که چابهار را به زاهدان در مرز ایران و افغانستان متصل می‌کند را هم پیگیری می‌کند تا به این ترتیب پس‌کرانه‌های بندر چابهار را توسعه دهد. هزینه توسعه بندر چابهار برای هند 85 میلیون دلار خرج برمی دارد و آنها امیدوارند در کنار هموار‌سازی مسیرهای ترانزیتی خود در طول 10 سال بهره‌برداری از این طرح نیز هزینه‌های هنگفت آن را جبران کنند. در صورت تکمیل این طرح، ظرفیت چابهار از 5/2 میلیون تن به هشت میلیون تن افزایش خواهد یافت. در این میان هندی‌ها پیچیدگی موازنه روابط اقتصادی میان ایران و آمریکا را به نفع منافع ملی و به ضرر توسعه بنادر ایران پیگیری می‌کنند؛ موضوعی که مشخص نیست تصمیم‌گیری در مورد آن در کدام سطح از سطوح مدیریتی کشور باید انجام شود. 

مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی سیستان‌وبلوچستان نیز در این مورد جواب سرراستی به «جهان‌صنعت» نمی‌دهد. او در پاسخ به این پرسش که چرا طرف هندی مناقصه‌های مربوط به خرید تجهیزات را انجام نمی‌دهد، می‌گوید: «اولین قرارداد در قالب ترانزیت هشت میلیون تن گندم از افغانستان به هند در روزهای آینده به امضا می‌رسد.» بهروز آقایی که به توسعه ترانزیت کالا در این منطقه خوشبین است، ادامه می‌دهد: «این قرارداد براساس حجم کالایی که افغانستان به هند ارسال می‌کند برای ایران نیز سودمند است؛ اولین محموله شش هزار کانتینر است و به همین منظور خط کشتیرانی مشخص شده است. اگر این پروژه را به صورت مستقیم انجام دهیم یک‌هزار دلار در هر کانتینر برای کشور سودآوری خواهیم داشت.»

آقایی با بیان اینکه توسعه حضور هند در توسعه سواحل مکران را مثبت ارزیابی می‌کنم، اعلام می‌کند: «ابتدا باید زیرساخت‌های لازم را برای ترانزیت کالا فراهم کنیم بعد به سمت توسعه ترانزیت و مسایل بازاریابی برویم.» او اعلام می‌کند که تمام تجهیزات از برندهای مرغوب دنیا و مجهزتر از دیگر بنادر وارد کشور شده است. به گفته آقایی، هزینه پیاده‌سازی این تجهیزات حدود ۲۰ میلیون دلار برای فاز اول بوده و تجهیزات پارت دوم هم تا ۲۹ شهریور آماده تخلیه در بندر اسکله چابهار است.

مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی سیستان‌وبلوچستان می‌گوید: « قراردادی 10 ساله میان اداره کل بنادر و دریانوردی سیستان‌وبلوچستان با یک شرکت سرمایه‌گذاری از کشور هندوستان منعقد شده که براساس آن شرکت هندی موظف است در مدت قرارداد بندر را به تجهیزات تخلیه و بارگیری مجهز کند که منافع کشور در جریان عقد این قرارداد به خوبی در نظر گرفته شده است.»

او در مورد طرح احداث سازمان توسعه سواحل مکران نیز معتقد است: «این بحث در برنامه ششم توسعه دیده شد و نسبت به اجرایی شدن آن خوشبین هستیم چراکه با اجرای آن قوانین مناطق آزاد و ویژه به ما تسری پیدا می‌کند و سرمایه‌گذاران هم منتفع می‌شوند. از سوی دیگر موضوعات خوبی در این طرح دیده شده است اما می‌توان گفت که اگر به هر دلیل اجرا نشود و مشمول زمان شود نیز سازمان بنادر فرآیند فعلی را پیگیری می‌کند.»

با وجود اظهار خوشبینی مسوولان سازمان بنادر به نظر می‌رسد حضور هندی‌ها در سواحل مکران با اما و اگرهای زیادی روبه‌رو است؛ دونالد ترامپ که حمایت از رقبای ایران در منطقه را در دستور کار قرار داده به دنبال تاثیرگذاری منفی بر توسعه بندر چابهار تجارت هند با ایران است. در این وضعیت مشخص نیست که هند چه برنامه‌ای برای خروج از وضعیت فعلی دارد تا هم فرصت‌های تجارت با آمریکا را از دست ندهد و هم منافع بلندمدت اقتصادی خود در ایران را

دنبال کند.