زادگاه قذافی، بهشت افراط‌گرایان
محمدمهدی مظاهری
بعد از صدور آخرین قطعنامه شورای امنیت (2199) درخصوص تلاش همه کشورها برای خشکاندن منابع مالی گروه تروریستی داعش همچون خرید و فروش نفت و آثار باستانی در هفته گذشته، این گروه همچنان به توسعه ارضی و تصرف مناطق نفت‌خیز در خاورمیانه و شمال آفریقا ادامه میدهد.
گروه تروریستی داعش که در ماه‌های اخیر منطقه نفت‌خیز برقه در شرق لیبی را جهت اجرای برنامه‌های بلندپروازانه خود انتخاب کرده و با پیوستن برخی اعضای القاعده به آن، به پیشروی در شهرهای دیگر لیبی همچون درنه نیز پرداخته بود، زادگاه معمر قذافی یعنی شهر سرت را نیز در کنترل خود گرفته و در حال نفوذ در طرابلس و بنغازی نیز است. شهر سرت که در شمال لیبی واقع شده مدتی در دست انصار شریعه، گروه نزدیک به القاعده بود، اما در حال حاضر به نظر می‌رسد داعش با حدود ۴۰۰ جنگجو که بیشتر یمنی و تونسی هستند، کنترل اوضاع را در این شهرها به دست گرفته است. قابل ذکر است که یکی از بزرگ‌ترین بنادر نفتی لیبی یعنی بندر السدره در شرق شهر سرت واقع شده است. بنابراین گروه تروریستی داعش با این فتوحات، به بعضی منابع و تجهیزات نفتی نزدیک‌تر شده و بتدریج مشغول افزایش نفوذ در طرابلس و نیز دومین شهر بزرگ کشور یعنی بنغازی نیز هستند. در این روند، بعضی نیروهای القاعده به داعش می‌پیوندند و شبکه‌های تعلیماتی، مساجد و رسانه‌های آنها به دست داعش می‌افتد.
در واقع کشور لیبی و خصوصاً شهرهای شمال شرقی آن به دلایل متعدد برای گروه تروریستی داعش دارای اهمیت است:
1. منابع عظیم نفتی؛ میدان‌های نفتی لیبی با ذخیره اثبات‌شده حدود 47 میلیارد بشکه، کشور لیبی را در رتبه اول کشورهای دارای ذخایر عظیم انرژی در آفریقا و رتبه دهم در دنیا قرار داده است. این میادین نفتی غالباً در شمال و شرق این کشور قرار دارند.
2. همسایگی با اروپا؛ عمق ژئوپلیتیکی لیبی (به عنوان همسایه اروپا)، یکی از عوامل اساسی است که هم غرب را نسبت به تحولات لیبی حساس کرده است و هم به واسطه فاصله ۶۰۰ کیلومتری شهرهای شمالی این کشور با سواحل ایتالیا، لیبی را به عنوان دروازه ورود به اروپا برای داعش جذاب ساخته است.
3. نبود دولت مرکزی؛ موضوع اصلی امروز لیبی این است که لیبی پس از قذافی با توجه به ساخت سیاسی غیرمدرن و تکامل نیافتن فرآیند ملت سازی با مسائل متعدد و چالش‌هایی مواجه است. کشور لیبی بعد از انقلاب 2011 در این کشور و سرنگونی معمر قذافی، دچار آشوب و جنگ داخلی شد و گروه‌های مختلف آن برای دستیابی به قدرت با هم درگیر شدند. در حال حاضر پایتخت کشور، طرابلس، در دست گروهی از اسلامگرایان به نام «فجر لیبی» است که مجلس و دولت خود را به پا کرده‌اند. دومین شهر کشور، بنغازی، هم دست گروهی دیگر از اسلامگرایان است. دولت برآمده از انتخابات که مورد حمایت غرب است در شهر دوردستی در شرق به نام طبرق تشکیل جلسه میدهد. این شهر پایگاه ژنرال خلیفه حفتر نیز است که می‌کوشد با سرکوب اسلامگرایان به قدرت برسد.
در چنین شرایطی حاکم بودن فضای هرج و مرج بر لیبی و بی‌حفاظ ماندن انبارهای تسلیحاتی این کشور، لیبی را به بهشتی برای گروه‌های تروریستی تبدیل کرده و تروریست‌های داعش نیز با استفاده از همین خلأ قدرت می‌کوشد میدان درگیری و مبارزه خود را به منابع نفتی و همچنین به اروپا نزدیک کند. از سوی دیگر مستحکم نبودن مرزهای لیبی با مصر، تونس و الجزایر نیز انتخاب‌های متعددی را پیش روی تروریست‌های داعش قرار میدهد تا به فکر توسعه‌طلبی‌های آینده خویش باشند. در چنین شرایطی هرچه شورای امنیت برای مقابله با منابع مالی این گروه قطعنامه صادر کند و نیز اوباما (در کنفرانس سه روزه مقابله با افراط‌گرایی در کاخ سفید)، توپ را به زمین مسلمانان بیندازد و از آنها بویژه مسلمانان امریکا بخواهد برای مقابله با «افراط‌گرایی خشونت‌آمیز» کار بیشتری انجام دهند، مفید نخواهد بود. به نظر می‌رسد ریشه‌های تروریسم و افراط‌گرایی در خاورمیانه و شمال آفریقا بیشتر دولتی است؛ یعنی نبود دولت‌های کارآمد در منطقه، منفعت طلبی دولت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و حمایت برخی دولت‌ها از تروریسم. بنابراین مبارزه با تروریسم نیز عزم جدی دولت‌ها را می‌طلبد تا با ایجاد ثبات، امنیت و رفاه، انگیزه پیوستن شهروندان‌شان به گروه‌های افراطی را از بین ببرند، با چشم‌پوشی از منافع فردی و تقویت نکردن تروریست‌ها، از ایجاد تنش و رقابت در درون کشورهای منطقه جلوگیری کرده و راه را برای تحقق اراده ملت‌های خاورمیانه و روی کار آمدن دولت‌های مردمی باز کنند.
* استاد دانشگاه
گروه تروریستی داعش که در ماه‌های اخیر منطقه نفت‌خیز برقه در شرق لیبی را جهت اجرای برنامه‌های بلندپروازانه خود انتخاب کرده و با پیوستن برخی اعضای القاعده به آن، به پیشروی در شهرهای دیگر لیبی همچون درنه نیز پرداخته بود، زادگاه معمر قذافی یعنی شهر سرت را نیز در کنترل خود گرفته و در حال نفوذ در طرابلس و بنغازی نیز است. شهر سرت که در شمال لیبی واقع شده مدتی در دست انصار شریعه، گروه نزدیک به القاعده بود، اما در حال حاضر به نظر می‌رسد داعش با حدود ۴۰۰ جنگجو که بیشتر یمنی و تونسی هستند، کنترل اوضاع را در این شهرها به دست گرفته است. قابل ذکر است که یکی از بزرگ‌ترین بنادر نفتی لیبی یعنی بندر السدره در شرق شهر سرت واقع شده است. بنابراین گروه تروریستی داعش با این فتوحات، به بعضی منابع و تجهیزات نفتی نزدیک‌تر شده و بتدریج مشغول افزایش نفوذ در طرابلس و نیز دومین شهر بزرگ کشور یعنی بنغازی نیز هستند. در این روند، بعضی نیروهای القاعده به داعش می‌پیوندند و شبکه‌های تعلیماتی، مساجد و رسانه‌های آنها به دست داعش می‌افتد.
در واقع کشور لیبی و خصوصاً شهرهای شمال شرقی آن به دلایل متعدد برای گروه تروریستی داعش دارای اهمیت است:
1. منابع عظیم نفتی؛ میدان‌های نفتی لیبی با ذخیره اثبات‌شده حدود 47 میلیارد بشکه، کشور لیبی را در رتبه اول کشورهای دارای ذخایر عظیم انرژی در آفریقا و رتبه دهم در دنیا قرار داده است. این میادین نفتی غالباً در شمال و شرق این کشور قرار دارند.
2. همسایگی با اروپا؛ عمق ژئوپلیتیکی لیبی (به عنوان همسایه اروپا)، یکی از عوامل اساسی است که هم غرب را نسبت به تحولات لیبی حساس کرده است و هم به واسطه فاصله ۶۰۰ کیلومتری شهرهای شمالی این کشور با سواحل ایتالیا، لیبی را به عنوان دروازه ورود به اروپا برای داعش جذاب ساخته است.
3. نبود دولت مرکزی؛ موضوع اصلی امروز لیبی این است که لیبی پس از قذافی با توجه به ساخت سیاسی غیرمدرن و تکامل نیافتن فرآیند ملت سازی با مسائل متعدد و چالش‌هایی مواجه است. کشور لیبی بعد از انقلاب 2011 در این کشور و سرنگونی معمر قذافی، دچار آشوب و جنگ داخلی شد و گروه‌های مختلف آن برای دستیابی به قدرت با هم درگیر شدند. در حال حاضر پایتخت کشور، طرابلس، در دست گروهی از اسلامگرایان به نام «فجر لیبی» است که مجلس و دولت خود را به پا کرده‌اند. دومین شهر کشور، بنغازی، هم دست گروهی دیگر از اسلامگرایان است. دولت برآمده از انتخابات که مورد حمایت غرب است در شهر دوردستی در شرق به نام طبرق تشکیل جلسه میدهد. این شهر پایگاه ژنرال خلیفه حفتر نیز است که می‌کوشد با سرکوب اسلامگرایان به قدرت برسد.
در چنین شرایطی حاکم بودن فضای هرج و مرج بر لیبی و بی‌حفاظ ماندن انبارهای تسلیحاتی این کشور، لیبی را به بهشتی برای گروه‌های تروریستی تبدیل کرده و تروریست‌های داعش نیز با استفاده از همین خلأ قدرت می‌کوشد میدان درگیری و مبارزه خود را به منابع نفتی و همچنین به اروپا نزدیک کند. از سوی دیگر مستحکم نبودن مرزهای لیبی با مصر، تونس و الجزایر نیز انتخاب‌های متعددی را پیش روی تروریست‌های داعش قرار میدهد تا به فکر توسعه‌طلبی‌های آینده خویش باشند. در چنین شرایطی هرچه شورای امنیت برای مقابله با منابع مالی این گروه قطعنامه صادر کند و نیز اوباما (در کنفرانس سه روزه مقابله با افراط‌گرایی در کاخ سفید)، توپ را به زمین مسلمانان بیندازد و از آنها بویژه مسلمانان امریکا بخواهد برای مقابله با «افراط‌گرایی خشونت‌آمیز» کار بیشتری انجام دهند، مفید نخواهد بود. به نظر می‌رسد ریشه‌های تروریسم و افراط‌گرایی در خاورمیانه و شمال آفریقا بیشتر دولتی است؛ یعنی نبود دولت‌های کارآمد در منطقه، منفعت طلبی دولت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و حمایت برخی دولت‌ها از تروریسم. بنابراین مبارزه با تروریسم نیز عزم جدی دولت‌ها را می‌طلبد تا با ایجاد ثبات، امنیت و رفاه، انگیزه پیوستن شهروندان‌شان به گروه‌های افراطی را از بین ببرند، با چشم‌پوشی از منافع فردی و تقویت نکردن تروریست‌ها، از ایجاد تنش و رقابت در درون کشورهای منطقه جلوگیری کرده و راه را برای تحقق اراده ملت‌های خاورمیانه و روی کار آمدن دولت‌های مردمی باز کنند.
* استاد دانشگاه
