نگاه شما: اخلاق و فرهنگمان را نابود نکنیم

محمّد احمدوند/مدرّس دانشگاه و آموزش و پرورش: مدرسۀ پسرم جلسۀ آموزش خانواده گذاشته بود و خانم دکتری با سابقۀ تدریس در آموزش و پرورش و دانشگاه فرهنگیان برای والدین صحبت می کرد. حرفهای جالبی می زد، خیلی ساده و صمیمی. به نظر خانم دکتر بچه ها از تولد تا پایان تحصیلات در آموزش و پرورش از سه دوره 7 ساله گذر می کنند: 7 سال اول که به روایتی نقل شده از پیامبر اکرم (ص) دورۀ پادشاهی کودک است و چون اصولاً استدلال و منطق را نمی فهمد نباید زیاد سر به سر او گذاشت. هفت سال دوم زمانی است که باید به کودک "بایدها و نبایدها" را آموزش داد و در این امر هم خانواده و هم مدرسه باید نقش خود را به درستی ایفا کنند. دوره 7 ساله سوم دیگر تربیت بچه شکل گرفته است و نصیحت های ما، بخصوص اگر زیاد باشد و همراه با تهدید یا تمسخر یا طعنه، حتّی می تواند نتیجه معکوس داشته و منجر به مقاومت یا درگیری شود. خوب به نظر می رسد این حرف هم از نظر روایت و هم از نظر علم روز روانشناسی درست باشد.

امّا وقتی خانم دکتر این حرفها را می زد من نگران دو نکته بودم: یکی اینکه خانواده ها بعضاً کار تربیت بچه ها را به طور کامل بر گردن مدرسه می اندازند و فکر می کنند عوامل مدرسه مثل مدیر و معاون و مشاور و معلمها آنقدر بیکار هستند که باید تمام بار تربیت فرزندان آنها را بر دوش بکشند. کم هم نیستند پدر و مادرهایی که وقتی به مدرسه می آیند در جواب معلم یا معاون مدرسه که از وضعیت درسی یا اخلاقی بچۀ آنها شکایت دارند خیلی راحت توپ را در زمین مدرسه می اندازند و شانه خالی می کنند. باور کنید شنیدن عباراتی مثل "ما دیگر نمی دانیم چه کار کنیم" یا "شما اصلاً حق دارید او را کتک هم بزنید!" برای ما معلمها عادی شده است! راستش ما وقتی این عبارات را از پدر یا مادری می شنویم به شدّت احساس ناامیدی می کنیم و برای آن بچه احساس نگرانی می کنیم.   

دومین نکتۀ نگران کننده که به ذهن من آمد این بود که مسئولین آموزش و پرورش در دورۀ 7 ساله دوم بچه یعنی از حدود دوم ابتدایی تا دوم راهنمایی (دوم متوسطه اول!) آیا به این نکتۀ مهم که تربیت بچه ها باید در این دوران شکل بگیرد اصلاً توجه می کنند؟ پاسخ واقعاً نگران کننده و حتّی مأیوس کننده است.

تنوع دروس در دوران راهنمایی و حتّی ابتدایی و حجم آنها آنقدر بالا است که حفظ کردن و نمره آوردن مهمترین دغدغه بچه ها و خانواده ها می شود. بچه های ما به جای بچگی کردن و لذّت بردن از کودکی خود فقط به فکر حفظ کردن بیشتر و بعد هم قبولی در آزمونهای ورودی مدارس خاص مثل تیزهوشان و نمونه و غیره هستند. دروس ریاضی یا حتّی ادبیات آنها آنقدر سخت است که تعجب دارد برای یک کودک چرا این همه مطالب قرار داده شده است و اینکه این همه مطلب سنگین طبق کدام اصول روانشناسی و تربیتی در کتابها قرار داده شده است. به این بچه های معصوم اجازه نمی دهیم با هم باشند، با هم بازی کنند، و کنار هم بودن و کار تیمی یاد بگیرند. به آنها فرصت فکر کردن عمیق به آنچه می آموزند نمی دهیم. به بچه هایمان یاد نمی دهیم در جامعه، در خانه، در مهمانی، در اتوبوس، در سینما، در اماکن عمومی باید چطور رفتار کنند. به بچه ها یاد نمی دهیم دروغ گفتن بد است، تقلب کردن کار کثیفی است، رعایت نکردن حق دیگران نادانی است، دزدی عاقبت بدی دارد، زندان چیست، مستخدم زحمت کش مدرسه چقدر کار می کند. به بچه ها یاد نمی دهیم درک درستی از شغل والدینشان داشته باشند، بفهمند عرق جبین یعنی چه، پول حلال یعنی چه، کمک به فقیر چگونه باید باشد، چرا باید در صف بایستد، چرا نباید از چراغ قرمز عبور کرد، چرا باید گاهی به پدر و مادرش فقط بگوید متشکرم.

ذهن بچه های ما را پر از مطالب و تئوریهای بی خاصیت می کنند. به آنها آداب حرف زدن نیاموخته ایم امّا کلّی فرمول ریاضی بلدند که بعضی از آنها در تمام عمرشان هم به کار نمی آیند. یادمان رفته است هدف از آموزش آماده کردن بچه ها برای یک زندگی اجتماعی سالم است نه آماده شدن برای کنکور، هدف یاد دادن تفکر و خلاقیت و اندیشیدن است نه روشهای بهتر حفظ کردن مطالب و انباشته کردن معلوماتی در ذهن که در هیچ کجای زندگیشان قرار ندارند. به آنها یاد نمی دهیم در طبیعت و با طبیعت چگونه رفتار کنند، چرا باید نگران محل زندگیمان باشیم، چرا نباید روی آثار تاریخی کشورمان یادگاری بنویسیم و اصلاً بر ما چه گذشته است. ما خودمان با دست خودمان داریم اخلاق و فرهنگمان را نابود می کنیم چون این چیزها را به بچه ها یاد نداده ایم و تنها ما مقصریم.