پدیده خشکسالی و لزوم مطالعات سدسازی
ابوالفضل میرزایی
تغییر اقلیم در حال حاضر یکی از مهم ترین چالش های زیست محیطی در سطح جهان است. افزایش درجه حرارت، ذوب شدن یخ های قطبی، بالاآمدن سطح آب های آزاد جهان و تغییر در آستانه های آب و هوایی از پیامدهای این تغییر محسوب می گردند. در این میان از مهم ترین مسائل کنونی جهان، رقابت برای دسترسی به منابع آب است. مسئله‌ای که اکثر مناطق جهان و به‌ویژه کشورهای منطقه خاورمیانه را در آینده نه چندان دور وارد ابعاد تازه ای از چالش خواهد کرد.
کاهش منابع آب در این مناطق با توجه به مسئله تغییر اقلیم، پدیده ای جهانی محسوب می گردد. طی چند سال گذشته گزارش‌های مختلفی در سطح جهان منتشر شده که وضعیت منابع آب در منطقه خاورمیانه از جمله ایران را، وضع هشدار دهنده ای اعلام کرده اند.
سازمان اطلاعات ملی آمریکا گزارش مبسوطی درباره بحران آب در مناطق مختلف جهان تهیه کرده است. در این گزارش آمده است: خاورمیانه، شمال آفریقا و جنوب آسیا به دلیل مدیریت غلط در سال های آینده با کمبود آب روبرو خواهند شد. ایران نیز جزو کشورهای درگیر با بحران آب ذکر شده است. آمار کاهش ذخایر آبی وحشتناک است. از سال ۲۰۰۳ تاکنون بخش هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران که در کنار دجله و فرات هستند ۱۴۴ کیلومتر مکعب ذخایر آبی خود را از دست داده اند.
سازمان اطلاعات ملی آمریکا در گزارش سال ۲۰۱۲ خود اعلام کرده است: در ۱۰ سال آینده کشورهای زیادی که برای ایالات متحده مهم هستند با کمبود آب، ضعف کیفیت آب یا سیل روبرو خواهند شد که امنیت ایالات متحده را با افزایش تنش های منطقه ای به خطر می اندازد.
در این گزارش به مناطقی شش گانه ای اشاره شده که که در خطر خشکسالی قرار گرفته اند. این مناطق عبارتند از کالیفرنیا، برزیل، خاورمیانه(اردن، امارات، ترکیه، سوریه، عراق و ایران)، آفریقای شمالی(مصر و اتیوپی)، آسیای جنوبی(شرق پاکستان، شمال هندوستان و بنگلادش) و چین.
سازمان ملی هوانوردی و فضایی ایلات متحده (ناسا) نیز با توجه به تحقیقات و بررسی های خود پيش‌بيني كرده است: در سه تا چهار دهه پيشِ رو، كره زمين با يك نوع تغيير نظام بارش مواجه خواهد شد، از بارش در مناطق خشك كاسته مي‌شود و به بارش در مناطق مرطوب افزوده خواهد شد. بر اين مبنا، مناطق خشك كنوني خشك‌تر مي‌شوند، بيابان‌ها پيش‌تر مي‌روند و مناطق استوايي پربارش‌تر خواهند شد. اين تغيير در برخي مناطق شديدتر و اثرگذارتر خواهد بود. ايران كشوري است كه در اين گزارش دو بار به نام آن به عنوان يكي از كشورهايي كه در پيشاني اين قهقراي مرگبار اقليمي قرار دارد، اشاره شده است.
بحران آب در كشور، مساله‌يي است كه چند سال است به آن پرداخته مي‌شود و امسال، رنگ جدي‌تري به خود گرفته است. بحراني كه بيابان‌ها را وسيع‌تر مي‌كند و منابع آبي را محدود‌تر. آب آشاميدني با فشار كمتري از لوله‌ها به دست مردم مي‌رسد و آب براي تامين كشاورزي در زمين‌هاي زراعي، كمتر از قبل در دسترس كشاورزان و زارعان خواهد بود. بحرانی که موجب گردیده كارشناسان سیاسی و امنیتی نسبت به حملات تروریستی و جنگ و درگیری بر سر آب هشدار دهند.
علاوه بر تحقیقات بین المللی، مطالعات ملی نیز چشم‌انداز نگران کننده ای را برای آینده منابع آب کشور پیش بینی کرده اند. کارشناسان به این نکته اذعان دارند که اگر کشوري بين 20 تا 40 درصد از منابع آب تجديد شونده اش را مصرف کند، در شرايط استفاده پايدار از منابع آب و اگر بين 40 تا 60 درصد مصرف کند، در مرحله بحراني منابع آب قرار دارد.
آمار رسمی نشان می دهد که منابع آب تجديد شونده کشور از 130 ميليارد به 120 ميليارد مترمکعب کاهش يافته است و اين امر در آينده نيز تشديد خواهد شد. ضمن اینکه اکنون از 120 ميليارد مترمکعب آب تجديد شونده کشور، سالانه 96 ميليارد مترمکعب استفاده مي شود که 80 درصد از منابع تجديد شونده کشور است و اکنون ایران از مرحله بحران آبي نيز عبور کرده است.
آمار بانک جهانی نیز حاکی از بحران شدید آب در ایران است. طبق این آمار ایران در بین 192 کشور دنیا از لحاظ برخورداری از منابع آب در رتبه 62 قرار گرفته است. با توجه به این گزارش منابع کنونی آب ایران 129 میلیارد متر مکعب و در حدود 0.4 میانگین جهانی آن است. اما اگر به توجه به جمعیت هر کشور این آمار مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند، حاکی از آن است که وضعیت سرانه آب در ایران بحرانی تر خواهد بود. ایران در بین این کشورها از لحاظ سرانه منابع آب در جایگاه 123 جهان قرار دارد. سرانه منایع آب در ایران 1704 مترمکعب است. سرانه منابع آب در جهان و کشوهای پردرآمد دنیا به ترتیب 3.6 و 6.65 برابر ایران است.
با این تفسیر و با توجه اهمیت استراتژیک آب در اوضاع کنونی و بحران های پیش رو در زمینه های امنیتی، اقتصادی و اجتماعی آن چه بیش از پیش ضروری به نظر می رسد، مدیریت منابع آب است. مدیریتی که گره گشا و راهکار اصلی آن می تواند پروژه های سدسازی تلقی گردد. پروژه هایی که در راستای جمع آوری آب های روان و با تکیه و مبنا قرار دادن مطالعات و برنامه ریزی های کارشناسانه انجام گیرد.
کارشناسان منابع آب نیز بر این نکته تاکید دارند که سدسازی برای حفظ حیات و تداوم امنیت ملی و نیز افزایش ظرفیت ذخیره سازی و گسترش منابع آب و استحصال انرژی برقابی مخصوصاً برای مناطقی که با کمبود و بحران آب مواجه هستند، لازم و حیاتی است.
ضمن اینکه با توجه به مسایل اقتصادی و امنیتی پیش رو سدسازی مقابل منابع آب برون ریز به حوزه های آبریز خارجی اهمیتی دوچندان پیدا کرده است. طبق برآوردهای رسمی نیز سالانه حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب آب از کشور خارج می شود.
گرچه در سال های اخیر سدسازی در ایران پیشرفت بسیاری نموده و سدهای فراوانی برای جمع آوری و جلوگیری از هدررفت آبهای روان احداث گردیده اما تاکنون چاره و تدبیری موثری برای جلوگیری از خروج آبهای مرزی از کشور و استفاده بیش از پیش از آن ها اندیشیده نشده است. آبهایی که ایران با توجه به قوانین بین المللی منابع آب تا اندازه ای از آن ها سهم داشته و می تواند بهترین استفاده را از آن بنماید. اما علیرغم بحران خشکسالی و اهمیت آب در آینده ای نزدیک، اهمال کاری در این زمینه بسیاری از منابع آب ایران را به خارج از کشور هدایت کرده است.
علاوه بر این سدها که یکی از دستاوردهای مدیریت آب به منظور کنترل منابع هستند، کارکردهای مختلفی داشته و علاوه بر ذخیره سازی و جلوگیری از هدر رفتن آب و تامین آب بخش های مختلف کشاورزی و شرب و نیز کنترل سیلاب ها و خسارت های ویرانگر آن به مزارع و تاسیسات شهری و روستایی و مهم تر از همه به منظور تولید برق به کار می روند. از مهم ترین آثار احداث سدهای مخزنی استفاده از ظرفیت آب مخزن و دریاچه پشت سد جهت احداث نیروگاه های آبی است. نیروگاه های آبی از مهم ترین نیروگاه های سازگار با محیط زیست هستند که به علت سهولت بهره برداری و هزینه های احداث، میزان تولید و کمک به پایداری شبکه می توانند به صورت چندمنظوره مورد استفاده قرار گیرند.
با احداث سدها خسارات انسانی و مالی ناشی از وقوع سیلاب ها به حداقل می رسد. سیلاب حدود ۶۰ درصد از خسارات مربوط به بلایای طبیعی را در دنیا تشکیل می دهد. ایران در دهه گذشته به طور متوسط هر سال با ۶۰ سیلاب روبه رو بوده است که حدود ۵۷۰ میلیارد تومان خسارت داشته است و هر سال تقریباً۲۰۰ نفر جان خود را در این رابطه از دست داده اند.
همچنین سیلاب ها که در عمل با سرعت زیاد از مسیل ها و رودخانه ها عبور کرده و بعد از فرسایش خاک و ایجاد خسارت فراوان به دریاها وارد می شوند، در سدها ذخیره شده و به تدریج در طول سال استفاده می شوند.
تقریباً ۸۵ درصد کشور در منطقه فراخشک، خشک و نیمه خشک قرار دارد و اکثر رودخانه های کشور فصلی و سیلابی هستند. در این وضعیت چنانچه احداث سدهای مخزنی مورد توجه بیشتر قرار گیرد، وقوع سیل دیگر یک بلیه نخواهد بود، بلکه اگر بتوان سیلاب ها را اداره کرد همین سیلاب ها به یک نعمت تبدیل خواهد شد.
با این حال مخاطراتی که در نتیجه تغییر اقلیم و خشکسالی متوجه کشورهای منطقه خواهد بود، به مراتب فراتر از منابع آبی به حساب می‌آیند. بدین معنا که حوزه های دیگری مانند سلامت، محیط زیست، امنیت غذایی و سیاسی هم در معرض تهدیدند و این امر نیازمند سیاستگذاری های کلان و قانونگذاری برای سازگاری کشور با پدیده کاهش منابع آب و تغییر اقلیم است. از این رو لازم است در این زمینه استراتژی ها و برنامه های کشور در جهت تسریع این مهم ساماندهی گردیده و برای مدیریت و استحصال تا آخرین قطره آبی که هنوز موفق به مهار آن نشده ایم، تلاشی مضاعف نماییم.
