شاید برای بسیاری از ما اتفاق افتاده باشد که در حیاط امام زادهای، مزاری یا بقعهای از بزرگان درختی را دیده باشیم که به شاخههایش نخ و پارچه و قندیل و قفل بسته شده و در پایش شمع روشن کرده باشند.
به گزارش ایسنا، بارها به کارکردهای زیست محیطی درخت و نقش آن در تولید اکسیژن،ایجاد اعتدال در آب و هوا و چرخه طبیعی حیات و فواید آن در استفاده از میوه، برگ و صمغ بارها اشاره شده است و کم تر پیش آمده که به نقش درخت در باورهای عامه، ادیان،اساطیر و تاریخ پرداخته شود.
درخت مظهر قدرت وجود خداوند است و از این رو در آیینهای کهن مورد پرستش قرار گرفته که یک بعد روحی است. همچنین دیر زیست بودن گونههای درختی و عظمت و شکوه آنها نیز معمولا در این تقدس بی نقش نبوده است.
علاوه بر آنکه زندگی شگفت درختان عظیم، حیات دوباره،همجواری با اماکن مذهبی و ابنیه دینی را میتوان از جمله عوامل ایجاد جایگاه احترام و تقدس برای درختان برمیشمرد، ایستادگی و دوام، زیبایی و راز آلودگی، رمز گونگی و غار بودن، انتقال حکایات، افسانهها و اسطوره سازی پیرامون آن، قدمگاه ائمه یا بزرگان دینی بودن، تک درختی و نایابی گونه در منطقه، القاء وجود کرامت و البته راه یابی برخی دیدگاههای التقاطی و خرافی از دیگر عوامل مهم در تقدیس درختان است.
اگرچه درخت در مقام توتم در زمانهایی ستایش شده است اما در بررسی خرده فرهنگهای ایرانی در اقصی نقاط کشور در خصوص باورها و آیینهایشان نشان میدهد به رغم برخی تفاوتها و اندکی افراط و تفریط در هیچ کجا درخت در حکم توتم یا رب النوع به اعتبار خود مورد ستایش نیست
درخت در قرآن کریمنکته دیگری که حائز اهمیت است جایگاه درخت در قرآن کریم است که بیش از هر چیز میتواند نمایانگر اهمیت این موضوع در فرهنگ ایرانی – اسلامی مردم کشورمان باشد.
کلمه شجر 27 مرتبه در آیات قرآن کریم به کار رفته و علاوه بر آن کلمات و عبارات دیگری نیز در مورد درخت استفاده شده که هر یک بیان کننده یکی از صفات و ویژگیهای آن میباشد زیرا درخت برای نیل به کمال رشد، امکان مکانی و زمانی داشته است زیرا شاخههایش به بیرون و بالا متوجه است کمال آن بسته نیست بلکه باز است. در قرآن کریم وجود درختان به عنوان نشانه الهی مطرح میشود.
شجره طیبه و شجره خبیثه، شجره ملعونه و درختان مادی از انواع درختانی هستند که در قران کریم از آنها نام برده شده است.
انواع درختان مقدسدرختان مقدس را میتوان به دو صورت تقسیم بندی کرد. دسته اول شامل درختان قدمگاه، زیارتگاه، تاوی، شفابخش و بیشههای مقدس مانند بیشه مقدس «دوازده امام» در منطقه گهواره شهرستان دالاهو میشود و دسته دوم درختان مقدس را به سه قسم دارمزار، دارمدار و پیردار تقسیم میکند که دارمزار شامل درختان در کنار امام زادهها و اماکن مقدس میشود که بیشتر این درختان از نوع چنار، سرو، راغداغان و بلوط است.
درختان دارمدار نیز درختانی هستند که برخی عوام به قرائنی برای آنها معجزه و کرامت قائل بوده و بر آنها دخیل میبندند که این نوع درختان تنوع زیادی داشته و شامل انواعی از درختان توت، زیتون، زالزالک، آزار انار، سیب،ارس، بنه، شمشاد و ... میشود.
اما درختان پیردار الزاما جنبه تقدس نداشته و به دلیل دیرسالی، کهنسالی مورد احترام قرار میگیرند که سروهای کهنسال ایلام جزو آن دسته هستند.
دلایل ارزشمند بودن درختان مقدس
وحیده بهرامی، مولف کتاب درختان مقدس در اثر خود علاوه بر ارائه مشخصات عمومی این درختان همچون دیرزیست بودن، تنومندی، ارتفاع و سایه گستری، همجواری با اماکن مقدس، آمیخته شدن با باورها، افسانهها و اساطیر، جذبه رمزینه و نماد داشتن به دلایل ارزشمندی آنها نیز پرداخته است.
بهرامی مینویسد: این درختان آیینه تمام نمای باورها، آیینها، مناسک و خرده فرهنگهای ایران هستند و به رغم وجود برخی خرافات که در پازل فرهنگ عمومی اجتناب ناپذیر است گردآوری مجموعه باورهای مردمی میتوانند زوایای ارزشمندی از فرهنگ ایرانی را کشف کنند.
وی پس از بررسی درختان مقدس از منظر فرهنگی آن را از منظر زیست نیز مورد کاوش قرار داده و اضافه میکند: درختان موقدس عموما ذخایر ژنتیکی ارزشمندی از گونههای مقاوم درختان هستند که در صورت مطالعه موردی این درختان میتوان بررسیهای ژنتیکی و اکولوژیکی را به انجام رسانده و نتایج ارزشمندی را کسب کرد. برخی از این درختان در تعادل اکوسیستم منطقه نیز موثر بوده و از بین بردن آنها میتواند خساراتی را در تراز طبیعی منطقه ایجاد کند. برخی از درختانه مقدس نیز جزو گونههای نادر در منطقه محسوب شده که جداگانه قابل مطالعه و بررسی هستند .
وی سپس از منظر بوم گردی و صنعت اکوتوریسم به بررسی ارزشمندی درختان مقدس میپردازد و ذکر میکند «وجود 40 درخت کهنسال در ایران که برخی از آنها مانند سرو ابرقو جزو کهن سال ترین درختان جهان محسوب میشوند و نیز وجود باورها و آیینهای مردمی به این درختان ظرفیت بسیار بزرگی برای گردشگران داخلی و خارجی و صنعت اکوتوریسم است که تا کنون از آن بهرهای گرفته نشده است.
بررسی پدیده قطع درختان مقدسدر سالهای اخیر با پدیده قطع درختان مقدس مواجه شدهایم که عموما بهانه قطع این درختان مبارزه با خرافات بیان میشود، و متاسفانه به جای فرهنگسازی، درختان مظلوم که برخی از آنها قدمت چند هزار ساله دارند آماج ارههای برقی قرار میگیرند.
در این باره اخیرا چند تن از مراجع عظام در پاسخ به استفتاء ایسنا قطع این درختان را اکیدا جایز ندانستهاند.