روزهای سپيد كودكی در خيابان‌های سياه شهر
بهشته نظری‌زاده
صبح مثل هر صبح ديگر، هر صبح زمستاني و تابستاني كه خورشيد طبق عادت طلوع مي‌كند، او هم طبق عادت كفش‌هايش را پوشيد و راه افتاد؛ براي او چه فرقي مي‌كند امروز چه روزي است، سرد است يا گرم، شاد است يا غمگين و حوصله دارد يا ندارد.او ديروز را به ياد نمي‌آورد، امروز را باور ندارد و براي فردا طرحي ندارد؛ براي او فقط مهم اين است كه خيابان‌ها شلوغ و مردمي باشند تا بخرند كالاي دستش را.
برايش تنها تكه‌ناني مهم است كه شب در سفره بگذارد تا خواهر كوچكش سير شود و دارويي تا مادر دياليزي‌اش بخورد بلكه كمتر درد بكشد، دوست دارد هنرپيشه شود! با صداي ملتمسي خنكاي بادبزنش را تبليغ مي‌كند و ميان شهر صفرهاي قرارداد رؤياي بازيگرشدنش را به ميليون‌ها آرزوي ديگر مي‌پيوندد و گم مي‌شود.
درد مشترك بچه‌ها
شرايط زندگي براي كودكان كار به گونه‌اي است كه تعلق و تعهدات به هنجارها و ارزش‌هاي اجتماعي در آنها تضعيف شده و شرايطي را براي آنها به وجود مي‌آورد كه بسياري از آنان به خود و جامعه آسيب‌هاي جدي مي‌رسانند.
كودكان كار به دنبال تأمين غذا، سرپناه، امنيت، محبت و پولند، اما در كنار آن گرفتار باندهاي تجارت سياه، افيون، تكديگري، قاچاق، دزدي و البته گاهي جمع‌آوري يا دستگير مي‌شوند.
اين قصه ميليون‌ها كودك كار است كه در سراسر كره خاكي از حق كودكي خود محرومند و مخفيانه و آشكارا در خيابان‌ها، كارگاه‌ها، معادن، مزراع و كوره پز خانه‌ها و... مشغول كار سخت و زيان آورند.
در اغلب كشورهاي جهان به دليل عدم حمايت از تشكل‌هاي حمايتي و فقدان قوانين محكم، اين موضوع هر روز بغرنج‌تر مي‌شود.
آمار كودكان كار
بر اساس اعلام سازمان بين‌المللي كار (ILO) وابسته به سازمان ملل، بيش از 90 درصد كودكان با حقوق اوليه خود آشنا نيستند. آمار اين سازمان نشان مي‌دهد سالانه ۲۵۰ ميليون كودك ۵ تا ۱۴ ساله در جهان از حق كودكي خود محروم و نزديك به نيمي از آنان وارد بازار كار مي‌شوند.
اين آمار تنها شامل كودكان كار پيدا است. عده‌اي هم به طور پنهان به كار گمارده مي‌شوند كه بالاترين آمار خشونت، سوءاستفاده جنسي و مالي را به خود اختصاص داده‌اند.
در ايران آمار مختلفي در مورد تعداد كودكان كار وجود دارد. بنابر اعلام مركز پژوهش‌هاي مجلس، در ايران حدود سه ميليون و 200 هزار كودك به مدرسه نمي‌روند كه اين رقم با آمار كودكان كار بي‌ارتباط نيست. براساس آمار در كشور ما 80 درصد كودكان خياباني، كودكان كار هستند.
خداحافظ سلامت
سلامت كودكان خياباني در خطر است. اين كودكان معمولا به علت ماجراجويى و بى‌باكى، بيشتر از ديگران در معرض آسيب‌ها و خطر اعتياد قرار مى‌گيرند، اما موضوع مهم‌ترى كه سازمان‌هاي جهانى بر آن تاكيد دارد، اعتيادى است كه منجر به ايدز مى‌شود.
براساس بررسي‌هاي انجام شده درايران،86 درصد كودكان كار كاهش وزن،82 درصد بيماري‌هاي پوستي ، 80 درصد كوتاهي قد، 77 درصد بيماري‌هاي دهان و دندان، 73 درصد بيماري‌هاي چشم، 64 درصد بيماري‌هاي قلبي، 61 درصد بيماري‌هاي دستگاه تنفسي، 60 درصد بيماري‌هاي گوش و حلق و بيني و 60 درصد بيماري‌هاي دستگاه گوارش دارند.
در بحث يادگيري نيز 56 درصد كودكان كار بيسوادند که از اين تعداد 64 درصد كمبود شناخت محيط، 61 درصد مشكلات گفتاري 61 درصد كمبود خفيف ذهني، 32 درصد كمبود حافظه، 30 درصد مشكلات يادگيري و 21 درصد كمبود كنجكاوي دارند.
قانون چه مي‌گويد؟
براساس ماده 32 پيمان‌نامه جهاني حقوق كودك، كودك بايد در برابر كاري كه رشد و سلامت وي را تهديد مي‌كند، حمايت شود و دولت‌ها بايد حداقل سن و شرايط كار كودكان را مشخص كنند.
طبق اصل سي‌ام قانون اساسي، دولت موظف است وسايل آموزش و پرورش رايگان را تا پايان دوره متوسطه براي همگان فراهم سازد.
ايران همچنين با پيوستن به كنوانسيون حقوق كودك متعهد شده است كودكان را در برنامهريزي‌هاي كلان خود در اولويت قرار دهد. در معيارهاي ديني ما نيز كودك هديه‌اي الهي ناميده شده كه رشد و تعالي او وظيفه خانواده و جامعه است.
قانون‌هاي قطاري
كودك كار، پديده اجتماعي عميقي است كه سازمان‌هاي بسياري را درگير مي‌كند، اما تا حد زيادي قابل حل است.
نكته: اگرچه حضور كودكان در خيابان‌ها بحثي است انساني، اما حضور آنان در معابر و ايجاد مزاحمت براي رهگذران، خود واكنش انزجاري در افراد ايجاد مي‌كند كه اين انزجار به كودكان نيز منتقل مي‌شود
جمهوري اسلامي ايران سال 1373 پيمان‌نامه جهاني حقوق كودك را با شروطي امضا كرده و در مورد كودكان كار و خياباني، پيمان‌نامه را بصراحت پذيرفته است.
سال 1382 وزارت رفاه مصوبه‌اي در اين زمينه داشت و دو سال بعد قانون ساماندهي كودكان خياباني به تصويب هيات وزيران رسيد.
براساس اين قانون 11 ارگان دولتي و غيردولتي مسوول ساماندهي كودكان خيابان هستند. سه سال بعد، سال 87 قانوني با عنوان ساماندهي متكديان در شوراي‌عالي اداري كشور تصويب شد. اين قانون پاسخي بود به مسئولان وقت بهزيستي كه دليل عدم اجراي آيين‌نامه ساماندهي را وجود خلأ‌هايي مي‌دانستند.
بازهم آيين‌نامه
هنوز آيين‌نامه ساماندهي كودكان خيابان اجرايي نشده كه زمزمه‌هايي از آيين‌نامه‌اي جديد براي تصويب در هيات دولت به گوش مي‌رسد و از آن با عنوان طرح بر زمين مانده نام برده مي‌شود.
البته گفته شده تصويب آيين‌نامه جديد، ديگر عبارت خلأ قانوني را از فهرست محدوديت‌هاي سازمان بهزيستي براي كمك به اين كودكان حذف مي‌كند.
موسوي، مديركل دفتر آسيب‌هاي اجتماعي وزارت كار، تعاون و رفاه اجتماعي مي‌گويد: با تصويب هيات دولت، آيين‌نامه جديدي براي ساماندهي كودكان در دست خواهيم داشت كه با اصلاح مواردي از آيين‌نامه قبلي در جهت ساماندهي كودكان خياباني اقدام خواهد شد؛ البته هنوز جزئيات اين آيين‌نامه منتشر نشده است.
اين قانون كه در مقايسه با قانون قبلي، قابليت اجرايي بيشتري دارد، وظايف دستگاه‌هاي مختلف را به روشني مشخص كرده است.
واكنش انزجاري
چندي پيش مجتبي عبداللهي، معاون خدمات شهري شهرداري تهران از تدوين طرح جمع‌آوري و ساماندهي كودكان كار و دستفروشان خبر داد و گفت: شركت ساماندهي مشاغل با دستفروشاني كه در معابر و محل تردد شهروندان ايجاد مزاحمت مي‌كنند، مقابله مي‌كند.
كودكان كار از سوي مردم مورد ترحم واقع مي‌شوند، اما ثريا عزيزپناه، مدير هيات مديره انجمن حمايت از حقوق كودكان معتقد است: اگرچه حضور كودكان در خيابان‌ها بحثي است انساني اما حضور آنان در معابر و ايجاد مزاحمت براي رهگذران، خود واكنش انزجاري در افراد ايجاد مي‌كند كه اين انزجار به كودكان نيز منتقل مي‌شود.
بي‌قانوني
مساله اين است كه در بحث كودكان خياباني، ارگان‌هاي مختلف يكديگر را متهم به كم‌كاري مي‌كنند. محمد نفريه، معاون اجتماعي سازمان بهزيستي كشور با بيان اين‌كه هيچ قانون مشخصي براي ساماندهي كودكان كار و خيابان وجود ندارد، مي‌گويد: در حال حاضر هيچ‌يك از ارگان‌ها به وظيفه خود عمل نكرد‌ه‌اند، اما مجتبي عبداللهي، معاون خدمات شهري شهرداري تهران تاكيد مي‌كند: در حال حاضر تنها نهادي كه به موضوع ساماندهي كودكان دستفروش ورود پيدا كرده، شهرداري است.
حسين زارع‌صفت، مديرعامل سازمان رفاه، خدمات و مشاركت‌هاي شهرداري تهران هم گفت: شهرداري تنها وظيفه جمع‌آوري و احداث مراكز و تامين تجهيزات را دارد و بيش از وظايف خود انجام مي‌دهد؛ در حالي كه ارگان‌هاي ديگري كه موظف به پذيرششان هستند يا از تحويل آنها طبق قانون خودداري كرده يا با تاخير انجام مي‌دهند.
بي‌مسووليتي
بنابر آمار، سال گذشته سازمان بهزيستي 7000 كودك را ساماندهي كرده است، اما با توجه به تعداد اين كودكان به نظر مي‌رسد نهادهاي مربوط بخوبي وظيفه خود را در اين زمينه انجام نمي‌دهند.
از سويي، اعلام مديركل دفتر امور آسيب‌ديدگان اجتماعي سازمان بهزيستي مبني بر جمع‌آوري و ساماندهي بيش از 6000 كودك خياباني در كشور را داريم؛ اما آيا دستگيري كودك كار كمكي به حل مشكل مي‌كند؟
در اين خصوص پاي صحبت فرشيد يزداني، عضو انجمن حقوق كودك نشستيم. او با انتقاد از دستگيري كودكان كار تصريح مي‌كند: متاسفانه مسوولان ما يا به دنبال حذف سريع كودكان از شهر به منظور زيباسازي شهر هستند يا با رويكردي پليسي و امنيتي به دنبال دستگيري كودكان برآمده‌اند.
اين‌طور ساماندهي‌هاي فصلي و موسمي از سوي سازمان‌هاي مسئول، دور باطلي است كه در كمتر از يك ماه به بازگشت مجدد كودك به چرخه اقتصاد منجر مي‌شود و بررسي نقش آسيب‌هاي اجتماعي اين كودكان پنهان باقي ميماند.
طرح شكست‌خورده
سيامك زند رضوي، استاد جامعه‌شناسي و از فعالان اين حوزه نيز معتقد است: در وهله اول بايد دولت اين كودكان را به رسميت بشناسد و زمينه اجراي پيمان‌نامه جهاني حقوق كودك را فراهم آورد تا مقدمه‌اي براي حضور موثر سازمان‌هاي غيردولتي در روند ساماندهي اين كودكان باشد.
به هر حال كودكان كار بزرگ مي‌شوند و جايشان را كودكان ديگري مي‌گيرند، اما در روندي كه سال‌هاست در اين زمينه براي ساماندهي آنها در پيش گرفته شده تغييري اساسي پيش نمي‌آيد و تا قوانين تصويب شوند و دعواها پايان يابد، كودك كار صبح فردا باز طبق عادت كفشش را مي‌پوشد و راه مي‌افتد و باز براي او فرقي نمي‌كند امروز چه روزي است.
منبع: جام جم
برايش تنها تكه‌ناني مهم است كه شب در سفره بگذارد تا خواهر كوچكش سير شود و دارويي تا مادر دياليزي‌اش بخورد بلكه كمتر درد بكشد، دوست دارد هنرپيشه شود! با صداي ملتمسي خنكاي بادبزنش را تبليغ مي‌كند و ميان شهر صفرهاي قرارداد رؤياي بازيگرشدنش را به ميليون‌ها آرزوي ديگر مي‌پيوندد و گم مي‌شود.
درد مشترك بچه‌ها
شرايط زندگي براي كودكان كار به گونه‌اي است كه تعلق و تعهدات به هنجارها و ارزش‌هاي اجتماعي در آنها تضعيف شده و شرايطي را براي آنها به وجود مي‌آورد كه بسياري از آنان به خود و جامعه آسيب‌هاي جدي مي‌رسانند.
كودكان كار به دنبال تأمين غذا، سرپناه، امنيت، محبت و پولند، اما در كنار آن گرفتار باندهاي تجارت سياه، افيون، تكديگري، قاچاق، دزدي و البته گاهي جمع‌آوري يا دستگير مي‌شوند.
اين قصه ميليون‌ها كودك كار است كه در سراسر كره خاكي از حق كودكي خود محرومند و مخفيانه و آشكارا در خيابان‌ها، كارگاه‌ها، معادن، مزراع و كوره پز خانه‌ها و... مشغول كار سخت و زيان آورند.
در اغلب كشورهاي جهان به دليل عدم حمايت از تشكل‌هاي حمايتي و فقدان قوانين محكم، اين موضوع هر روز بغرنج‌تر مي‌شود.
آمار كودكان كار
بر اساس اعلام سازمان بين‌المللي كار (ILO) وابسته به سازمان ملل، بيش از 90 درصد كودكان با حقوق اوليه خود آشنا نيستند. آمار اين سازمان نشان مي‌دهد سالانه ۲۵۰ ميليون كودك ۵ تا ۱۴ ساله در جهان از حق كودكي خود محروم و نزديك به نيمي از آنان وارد بازار كار مي‌شوند.
اين آمار تنها شامل كودكان كار پيدا است. عده‌اي هم به طور پنهان به كار گمارده مي‌شوند كه بالاترين آمار خشونت، سوءاستفاده جنسي و مالي را به خود اختصاص داده‌اند.
در ايران آمار مختلفي در مورد تعداد كودكان كار وجود دارد. بنابر اعلام مركز پژوهش‌هاي مجلس، در ايران حدود سه ميليون و 200 هزار كودك به مدرسه نمي‌روند كه اين رقم با آمار كودكان كار بي‌ارتباط نيست. براساس آمار در كشور ما 80 درصد كودكان خياباني، كودكان كار هستند.
خداحافظ سلامت
سلامت كودكان خياباني در خطر است. اين كودكان معمولا به علت ماجراجويى و بى‌باكى، بيشتر از ديگران در معرض آسيب‌ها و خطر اعتياد قرار مى‌گيرند، اما موضوع مهم‌ترى كه سازمان‌هاي جهانى بر آن تاكيد دارد، اعتيادى است كه منجر به ايدز مى‌شود.
براساس بررسي‌هاي انجام شده درايران،86 درصد كودكان كار كاهش وزن،82 درصد بيماري‌هاي پوستي ، 80 درصد كوتاهي قد، 77 درصد بيماري‌هاي دهان و دندان، 73 درصد بيماري‌هاي چشم، 64 درصد بيماري‌هاي قلبي، 61 درصد بيماري‌هاي دستگاه تنفسي، 60 درصد بيماري‌هاي گوش و حلق و بيني و 60 درصد بيماري‌هاي دستگاه گوارش دارند.
در بحث يادگيري نيز 56 درصد كودكان كار بيسوادند که از اين تعداد 64 درصد كمبود شناخت محيط، 61 درصد مشكلات گفتاري 61 درصد كمبود خفيف ذهني، 32 درصد كمبود حافظه، 30 درصد مشكلات يادگيري و 21 درصد كمبود كنجكاوي دارند.
قانون چه مي‌گويد؟
براساس ماده 32 پيمان‌نامه جهاني حقوق كودك، كودك بايد در برابر كاري كه رشد و سلامت وي را تهديد مي‌كند، حمايت شود و دولت‌ها بايد حداقل سن و شرايط كار كودكان را مشخص كنند.
طبق اصل سي‌ام قانون اساسي، دولت موظف است وسايل آموزش و پرورش رايگان را تا پايان دوره متوسطه براي همگان فراهم سازد.
ايران همچنين با پيوستن به كنوانسيون حقوق كودك متعهد شده است كودكان را در برنامهريزي‌هاي كلان خود در اولويت قرار دهد. در معيارهاي ديني ما نيز كودك هديه‌اي الهي ناميده شده كه رشد و تعالي او وظيفه خانواده و جامعه است.
قانون‌هاي قطاري
كودك كار، پديده اجتماعي عميقي است كه سازمان‌هاي بسياري را درگير مي‌كند، اما تا حد زيادي قابل حل است.
نكته: اگرچه حضور كودكان در خيابان‌ها بحثي است انساني، اما حضور آنان در معابر و ايجاد مزاحمت براي رهگذران، خود واكنش انزجاري در افراد ايجاد مي‌كند كه اين انزجار به كودكان نيز منتقل مي‌شود
جمهوري اسلامي ايران سال 1373 پيمان‌نامه جهاني حقوق كودك را با شروطي امضا كرده و در مورد كودكان كار و خياباني، پيمان‌نامه را بصراحت پذيرفته است.
سال 1382 وزارت رفاه مصوبه‌اي در اين زمينه داشت و دو سال بعد قانون ساماندهي كودكان خياباني به تصويب هيات وزيران رسيد.
براساس اين قانون 11 ارگان دولتي و غيردولتي مسوول ساماندهي كودكان خيابان هستند. سه سال بعد، سال 87 قانوني با عنوان ساماندهي متكديان در شوراي‌عالي اداري كشور تصويب شد. اين قانون پاسخي بود به مسئولان وقت بهزيستي كه دليل عدم اجراي آيين‌نامه ساماندهي را وجود خلأ‌هايي مي‌دانستند.
بازهم آيين‌نامه
هنوز آيين‌نامه ساماندهي كودكان خيابان اجرايي نشده كه زمزمه‌هايي از آيين‌نامه‌اي جديد براي تصويب در هيات دولت به گوش مي‌رسد و از آن با عنوان طرح بر زمين مانده نام برده مي‌شود.
البته گفته شده تصويب آيين‌نامه جديد، ديگر عبارت خلأ قانوني را از فهرست محدوديت‌هاي سازمان بهزيستي براي كمك به اين كودكان حذف مي‌كند.
موسوي، مديركل دفتر آسيب‌هاي اجتماعي وزارت كار، تعاون و رفاه اجتماعي مي‌گويد: با تصويب هيات دولت، آيين‌نامه جديدي براي ساماندهي كودكان در دست خواهيم داشت كه با اصلاح مواردي از آيين‌نامه قبلي در جهت ساماندهي كودكان خياباني اقدام خواهد شد؛ البته هنوز جزئيات اين آيين‌نامه منتشر نشده است.
اين قانون كه در مقايسه با قانون قبلي، قابليت اجرايي بيشتري دارد، وظايف دستگاه‌هاي مختلف را به روشني مشخص كرده است.
واكنش انزجاري
چندي پيش مجتبي عبداللهي، معاون خدمات شهري شهرداري تهران از تدوين طرح جمع‌آوري و ساماندهي كودكان كار و دستفروشان خبر داد و گفت: شركت ساماندهي مشاغل با دستفروشاني كه در معابر و محل تردد شهروندان ايجاد مزاحمت مي‌كنند، مقابله مي‌كند.
كودكان كار از سوي مردم مورد ترحم واقع مي‌شوند، اما ثريا عزيزپناه، مدير هيات مديره انجمن حمايت از حقوق كودكان معتقد است: اگرچه حضور كودكان در خيابان‌ها بحثي است انساني اما حضور آنان در معابر و ايجاد مزاحمت براي رهگذران، خود واكنش انزجاري در افراد ايجاد مي‌كند كه اين انزجار به كودكان نيز منتقل مي‌شود.
بي‌قانوني
مساله اين است كه در بحث كودكان خياباني، ارگان‌هاي مختلف يكديگر را متهم به كم‌كاري مي‌كنند. محمد نفريه، معاون اجتماعي سازمان بهزيستي كشور با بيان اين‌كه هيچ قانون مشخصي براي ساماندهي كودكان كار و خيابان وجود ندارد، مي‌گويد: در حال حاضر هيچ‌يك از ارگان‌ها به وظيفه خود عمل نكرد‌ه‌اند، اما مجتبي عبداللهي، معاون خدمات شهري شهرداري تهران تاكيد مي‌كند: در حال حاضر تنها نهادي كه به موضوع ساماندهي كودكان دستفروش ورود پيدا كرده، شهرداري است.
حسين زارع‌صفت، مديرعامل سازمان رفاه، خدمات و مشاركت‌هاي شهرداري تهران هم گفت: شهرداري تنها وظيفه جمع‌آوري و احداث مراكز و تامين تجهيزات را دارد و بيش از وظايف خود انجام مي‌دهد؛ در حالي كه ارگان‌هاي ديگري كه موظف به پذيرششان هستند يا از تحويل آنها طبق قانون خودداري كرده يا با تاخير انجام مي‌دهند.
بي‌مسووليتي
بنابر آمار، سال گذشته سازمان بهزيستي 7000 كودك را ساماندهي كرده است، اما با توجه به تعداد اين كودكان به نظر مي‌رسد نهادهاي مربوط بخوبي وظيفه خود را در اين زمينه انجام نمي‌دهند.
از سويي، اعلام مديركل دفتر امور آسيب‌ديدگان اجتماعي سازمان بهزيستي مبني بر جمع‌آوري و ساماندهي بيش از 6000 كودك خياباني در كشور را داريم؛ اما آيا دستگيري كودك كار كمكي به حل مشكل مي‌كند؟
در اين خصوص پاي صحبت فرشيد يزداني، عضو انجمن حقوق كودك نشستيم. او با انتقاد از دستگيري كودكان كار تصريح مي‌كند: متاسفانه مسوولان ما يا به دنبال حذف سريع كودكان از شهر به منظور زيباسازي شهر هستند يا با رويكردي پليسي و امنيتي به دنبال دستگيري كودكان برآمده‌اند.
اين‌طور ساماندهي‌هاي فصلي و موسمي از سوي سازمان‌هاي مسئول، دور باطلي است كه در كمتر از يك ماه به بازگشت مجدد كودك به چرخه اقتصاد منجر مي‌شود و بررسي نقش آسيب‌هاي اجتماعي اين كودكان پنهان باقي ميماند.
طرح شكست‌خورده
سيامك زند رضوي، استاد جامعه‌شناسي و از فعالان اين حوزه نيز معتقد است: در وهله اول بايد دولت اين كودكان را به رسميت بشناسد و زمينه اجراي پيمان‌نامه جهاني حقوق كودك را فراهم آورد تا مقدمه‌اي براي حضور موثر سازمان‌هاي غيردولتي در روند ساماندهي اين كودكان باشد.
به هر حال كودكان كار بزرگ مي‌شوند و جايشان را كودكان ديگري مي‌گيرند، اما در روندي كه سال‌هاست در اين زمينه براي ساماندهي آنها در پيش گرفته شده تغييري اساسي پيش نمي‌آيد و تا قوانين تصويب شوند و دعواها پايان يابد، كودك كار صبح فردا باز طبق عادت كفشش را مي‌پوشد و راه مي‌افتد و باز براي او فرقي نمي‌كند امروز چه روزي است.
منبع: جام جم
