میانسالی، آغاز دوران طلایی

حدود یک قرن طول می‌کشد که یک عده از مردمان یک کشور با هم به دنیا بیایند و دوران کودکی‌شان را طی کنند، جوان شوند و دنبال کار بگردند، ازدواج کنند و بچه‌های نسل بعد را به دنیا بیاورند و چرخ‌های اقتصادی کشور را بچرخانند و در دوره کهنسالی در پارک بنشینند و خاطره تعریف کنند.

حدود یک قرن طول می‌کشد که یک عده از مردمان یک کشور با هم به دنیا بیایند و دوران کودکی‌شان را طی کنند، جوان شوند و دنبال کار بگردند، ازدواج کنند و بچه‌های نسل بعد را به دنیا بیاورند و چرخ‌های اقتصادی کشور را بچرخانند و در دوره کهنسالی در پارک بنشینند و خاطره تعریف کنند. به این روند‌، گذار سنی می‌گویند که در آن ساختمان سنی جمعیت، مراحل کودکی، جوانی، میانسالی و کهنسالی را سپری می‌کند. آخرین‌ گذارسنی در ایران از سال1335 شروع شده و تا حدود 1430 ادامه پیدا می‌کند. چندی پیش همزمان با روز جهانی جمعیت اعلام شد که ایران از امسال (1390) وارد دوره میانسالی شده است. جمعیتی که در دهه قبل باعث شناخته‌شدن کشور به‌عنوان کشوری جوان بود حالا به میانسالی قدم می‌گذارد؛ دوره‌ای که به‌طور طبیعی چنین انتظار می‌رود که در آن ازدواج‌کرده‌ها بچه‌دار شوند و چرخ‌های اقتصاد را بچرخانند. در این گزارش نگاهی داریم به این دوره طلایی از عمر.

در ایران مرحله گذارسنی از سال1335 شروع شده است. دوران کودکی از سال1335 تا 1375 طول کشیده است. در این سال‌ها جمعیت زیر 15سال کشور بین 39/5 تا 42 درصد بوده است. از سال 75 تا 89 طبق پیش‌بینی‌های موجود، بیشترین جمعیت در گروه سنی جوانان 15 تا 29سال قرار گرفت و بدین ترتیب جمعیت مرحله جوانی خود را طی کرد. مرحله میانسالی جمعیت از سال‌ 1390 شروع شده و تا سال1400 این گروه میانسال به اوج خود می‌رسند. سال90 مرز بین جوانی و میانسالی است؛ به این معنی که کشور ما هم خاصیت‌هایی از کشور جوان و هم میانسال را دارد. پیش‌بینی شده که تا 20سال دیگر در این مرحله می‌مانیم و بعد کم‌کم وارد سالخوردگی می‌شویم. وقتی جمعیت بالای 65 سال بیش از 15درصد شود، ساختار جامعه سالخورده به حساب می‌آید.

بررسی ساختار سنی جمعیت علاوه بر اینکه نمایی کلی از جمعیت را نشان می‌دهد به سیاستگذاران کمک می‌کند تا برای نسل‌های فعلی و پیش رو برنامه‌ریزی دقیق‌تری کنند. مرحله میانسالی دوره‌ای است که بیشترین جمعیت را افراد 30 تا 64 سال نسبت به سایر گروه‌های سنی تشکیل می‌دهند. جمعیت‌شناسان دوره‌ای را که افراد در جوانی و میانسالی به سر می‌برند یک فرصت یا پنجره جمعیتی به حساب می‌آورند.

میانسالی

برخی از جمعیت‌شناسان معتقد‌ند که پنجره جمعیتی زمانی آغاز می‌شود که در اثر کاهش میزان‌های باروری، توزیع و ترکیب سنی جمعیت تغییر کند؛ به این معنا که سرمایه‌گذاری‌های کمتری برای تأمین نیاز‌های گروه سنی جوان لازم است و منابع برای توسعه اقتصادی و رفاه خانواده‌ها آزاد می‌شود.

علی‌اکبر محزون، مدیرکل دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال در باره خصوصیت اثرات پنجره جمعیتی کنونی می‌گوید: نخستین خصوصیتی که این پنجره جمعیتی دارد افزایش نیروی کار است. در مقابل کشور‌هایی که با نیروی کار کمتری مواجه هستند و نیروی کار وارد می‌کنند، کشور ما در شرایط بهتری قرار دارد. دوره میانسالی را می‌توان طلایی‌ترین دوره ‌گذارسنی جمعیت به حساب آورد؛ این دوره بعد از 30سالگی است و اکثریت افراد مراحل جست‌وجوی کار، تحصیل و ازدواج را تا حد زیادی پشت سر گذاشته‌ و وارد چرخه اقتصادی شده‌اند. در این دوره تعداد افراد «هرگز ازدواج نکرده» به حداقل می‌رسد. در واقع انتظار می‌رود جمعیتی که وارد میانسالی می‌شود این ویژگی‌ها را داشته باشد، چه بسا که در ایران نیز به این خصوصیات نزدیک باشیم. نرخ بیکاری دوره میانسالی از دوره جوانی بسیار کمتر است. همچنین در مورد ازدواج و تحصیل نیز فاصله زیادی با حد نرمال نداریم؛ درواقع فاصله‌ای بین حد مطلوب و ایده‌آل با حد واقعی وجود ندارد.

محزون می‌افزاید: یکی دیگر از ویژگی‌های این دوره افزایش میزان پس انداز در جامعه‌است. کشوری که در دوره میانسالی جمعیت خود به‌سر می‌برد به‌خوبی می‌تواند از امکان سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی جامعه استفاده کند. جامعه‌شناسان معتقدند که جمعیت بین 35 تا 65 سال بیشترین توانایی را برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری دارند؛ به عبارت بهتر زمینه برای سرمایه‌گذاری وجود دارد ولی لزوما به این معنا نیست که چنین چیزی محقق می‌شود؛ این بستگی به سیاستگذاری‌های کلان جامعه دارد. در این دوره سرمایه‌های انسانی نیز افزایش می‌یابد؛ به این معنا که وقتی اکثریت افراد دغدغه پیدا کردن کار و ازدواج و تحصیل ندارند وقت بیشتری را می‌توانند صرف خانواده و کیفیت زندگی‌شان بکنند. در واقع انتظار می‌رود در این دوره والدین وقت بیشتری را برای فرزندانشان و آموزش و تغذیه بهتر آنها صرف کنند.

سیاست‌های پیشنهادی

اگر تمهیدات و تدابیر مناسب و لازم برای استفاده از نیروی فعال و آماده به کار مرحله جوانی و میانسالی اندیشیده شود، این مرحله از‌ گذارسنی می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها ایفا کند. براساس نتایج یک تحقیق که توسط دکتر محمود مشفق (عضو هیأت علمی مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه) و دکتر محمد میرزایی (استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران) در نشریه تخصصی جمعیت منتشر شده، تغییرات ساختار سنی در جهش اقتصادی آسیای شرقی بسیار مؤثر بوده است؛ به‌طوری که بین یک چهارم تا دو‌پنجم معجزه اقتصادی آسیای شرقی را به بهره‌گیری از پنجره جمعیتی‌شان نسبت داده‌اند.

از آنجایی که دوره میانسالی، دوره انباشت سرمایه مالی و انسانی در خانواده است آنها توصیه کرده‌اند که سیاست‌های مرتبط با مرحله دوم و سوم انتقال سنی این ویژگی‌ها را داشته باشد: سیاست‌های مؤثر برای بهبود ظرفیت‌های استخدام منابع انسانی جوان تدوین شود. تجارت آزاد،برای رشد اقتصادی تقویت شود. دیگر منابع مهم سرمایه‌گذاری، کمک‌های دولت، پس‌اندازهای اقتصادی، سرمایه‌گذاری‌های خارجی و همکار‌ی‌های منطقه‌ای است که موفقیت در آنها بستگی به عملکرد مناسب و به‌موقع دولت‌ها دارد.

در این دوره دولت‌ها همچنین بایستی سیاست‌های بهداشتی خود را نیز تقویت کنند. شواهد جمعیتی نشان می‌دهد که بهبود شرایط بهداشتی موجب افزایش تولید اقتصادی می‌شود. اتخاذ سیاست‌های مؤثر برای ارتقای بهداشت طی دوره پنجره جمعیتی لازم است، از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: تقویت خدمات بهداشتی مناسب برای کودکان، جوانان و جمعیت در سن کار، حمایت از بهداشت جنسی زنان (تقویت دانش بهداشتی آنها) با توجه به اینکه زنان نقش محوری در بهداشت و سلامت خانواده‌هایشان دارند، تقویت بهداشت کودکان، نوجوانان، بهبود نیازهای آموزشی آنان، توجه ویژه به جمعیت‌های با درآمدهای پایین و تقویت برنامه‌های بخش عمومی، بهداشت فقرا، ارتقای طب کار و افزایش امنیت‌ها و مراقبت‌های حین کار.پس از میانسالی، دوره سالخوردگی شروع می‌شود. افراد در این‌ گذار سنی دیگر توان کار و پس‌انداز کردن ندارند. رفاه و آرامش بیشتر در این دوره زمانی به‌دست می‌آید که از دوره میانسالی، درست زمانی که بیشترین توان برای تولید اقتصادی وجود دارد، اقدامات لازم صورت بگیرد. هر گونه سیاستگذاری و فراهم آوردن شرایطی که وضعیت میانسالان را بهبود ببخشد نه تنها برای افرادی که عضوی از این مرحله انتقال سنی هستند مفید است، بلکه پتانسیل این نسل برای دولت‌ها نیز فرصتی برای پیشرفت است؛ فرصتی که سال‌ها طول خواهد کشید تا دوباره به‌دست بیاید. میانسالی دوره طلایی عمر جمعیت است.