معمای مشارکت در عصر اصلاحات؛
آمارهای معنادار از سیر تحول مشارکت انتخاباتی در کشور
مشارکت در انتخابات ایران، همواره نوسانات بسیاری را تجربه کرده است؛ از ۵۰ درصد در سال ۱۳۷۲ تا ۸۵ درصد در سال ۱۳۸۸. آیا در این اعداد و ارقام نظمی منطقی دیده می‌شود یا مشارکت سیاسی شهروندان ایرانی را می‌توان یک پدیده منحصر به فرد و بی‌نظم دانست؟
وزیر کشور با اعلام پایان دور اول انتخابات مجلس شورای اسلامی در کشور میزان مشارکت را ۶۲ درصد برشمرد؛ رقمی که فاصله چندانی با میانگین مشارکت در انتخابات تمامی ادوار مجلس شورای اسلامی یعنی ۶۱.۱ ندارد؛ اما آیا ضرباهنگ مشارکت در این دهه‌ها آرام بوده یا فراز و نشیب‌های معنادار در آن وجود دارد؟
به گزارش «تابناک» مردم ایران در انتخابات مجلس شورای اسلامی، رفتاری متفاوت از انتخابات ریاست جمهوری انجام می‌دهند. مهم‌ترین مسأله میزان پایین‌تر مشارکت شهروندان در انتخابات مجلس است. میانگین نرخ مشارکت در انتخابات مجلس ۶۱.۱ درصد است، حال آنکه همین رقم در ارتباط با ریاست جمهوری معادل ۶۶.۹۶ است؛ بنابراین مردم در انتخابات ریاست جمهوری اشتیاق بیشتری برای ورود به کارزار رقابت دارند.
جذابیت پنهان در مقیاس ملی
در انتخابات ریاست جمهوری تمامی شهروندان برای برگزیدن رئیس قوه مجریه دست به کار می‌شوند. جایگاه ملی رئیس جمهور به عنوان یکی از رؤسای قوای سه گانه بر اهمیت آن افزوده و در نتیجه مردم به خوبی احساس می‌کنند که انتخاب چنین فردی از اهمیتی بالا برخوردار است. گزینه‌های حاضر در چنین انتخاباتی از چهره‌های برجسته تری تشکیل شده و در نتیجه فاکتور شهرت نیز به گرم شدن تنور رقابت کمک خواهد کرد.
اما نکته جالب توجه اینکه میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری طی سه دوره اخیر به ترتیب ۶۲.۶۶، ۸۵ و ۷۲.۷ درصد بوده است. به بیان دیگر، میانگین مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری از سال ۱۳۸۴ به بعد معادل ۷۳.۲۶ درصد و بسیار بالا‌تر از میانگین دوره‌های اول است. دلیل این امر را می‌توان در تفاوت میان این سه دوره و ادوار پیشین جستجو کرد؛ یعنی در جایی که نه تنها ابزار تبلیغاتی و شبکه‌های اطلاعاتی گسترده وارد بازی انتخاباتی شدند، بلکه شاهد آغاز پدیده‌ای به نام «مناظره انتخاباتی» بودیم. این مناظره‌ها نیز با تشدید حساسیت انتخاباتی، افشای برخی ناکارآمدی‌ها و نقدهای صریح نامزد‌ها به عملکرد یکدیگر ترکیب شد تا شاهد سیر صعودی در انتخابات ریاست جمهوری باشیم. اما میزان مشارکت در انتخابات مجلس طی ادوار اخیر، چندان نوسان نداشته است. به طوری که میانگین نرخ مشارکت در ادوار هشتم، نهم و دهم مجلس، کمی بیش از ۵۹ درصد یعنی تنها ۲ درصد کمتر از میانگین کل ادوار مجلس (۶۱) بوده است.
پیروزی واقعیت بر شعار و انعکاس متفاوت در انتخابات دو قوه
هر کنشگر سیاسی که انگیزه کسب قدرت را در سر می‌پروراند، آرمان‌ها و ایده‌هایی برای اقناع مردم دارد. شعارهای رنگارنگ و گوناگونی که از سوی نامزدهای انتخاباتی در روزهای تبلیغات شنیده می‌شود همگی از همین جنس آرمان‌ها هستند. در سوی دیگر معادله، واجدین شرایط نیز با استناد به همگرایی و تشابه آرمان‌ها و انتظارات خود از نظام سیاسی وارد عرصه شده و به گزینه مورد نظرشان رأی می‌دهند. برای همین است که شنیده شدن صدای یک آرمان تازه و امیدبخش به معنای تلنگری امیدبخش به جامعه است، به طوری که میزان مشارکت را با افزایش روبه رو می‌کند.
در ادوار مختلف ریاست جمهوری عموما رؤسای جمهور به جز یک مورد، در ادوار نخست حضورشان ظرفیت بیشتری برای بسیج جامعه برای حضور پای صندوق‌های رأی داشته‌اند. البته هرچند شاید آرای سید محمد خاتمی در دور دوم از ۶۹ درصد به ۷۶ درصد کل آرا رسید، نرخ کلی مشارکت همچنان کاهش داشت. ۲ نیرو را می‌توان در این روند کاهنده دخیل دانست: نخست، بروز شکاف میان واقعیت بیرونی و شعارهای آرمانی رؤسای جمهور در دور دوم، و دوم افزایش واقع بینی و خروج مردم از هیجانات مواجهه با یک نظام ایده‌ای جدید و توجه به نیازهای واقعی خود در معیشت روزمره. بر همین اساس، قابل پیش بینی است که نرخ مشارکت در ریاست جمهوری یک در میان نزولی و صعودی باشد.
به گزارش «تابناک» مردم ایران در انتخابات مجلس شورای اسلامی، رفتاری متفاوت از انتخابات ریاست جمهوری انجام می‌دهند. مهم‌ترین مسأله میزان پایین‌تر مشارکت شهروندان در انتخابات مجلس است. میانگین نرخ مشارکت در انتخابات مجلس ۶۱.۱ درصد است، حال آنکه همین رقم در ارتباط با ریاست جمهوری معادل ۶۶.۹۶ است؛ بنابراین مردم در انتخابات ریاست جمهوری اشتیاق بیشتری برای ورود به کارزار رقابت دارند.
جذابیت پنهان در مقیاس ملی
در انتخابات ریاست جمهوری تمامی شهروندان برای برگزیدن رئیس قوه مجریه دست به کار می‌شوند. جایگاه ملی رئیس جمهور به عنوان یکی از رؤسای قوای سه گانه بر اهمیت آن افزوده و در نتیجه مردم به خوبی احساس می‌کنند که انتخاب چنین فردی از اهمیتی بالا برخوردار است. گزینه‌های حاضر در چنین انتخاباتی از چهره‌های برجسته تری تشکیل شده و در نتیجه فاکتور شهرت نیز به گرم شدن تنور رقابت کمک خواهد کرد.
اما نکته جالب توجه اینکه میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری طی سه دوره اخیر به ترتیب ۶۲.۶۶، ۸۵ و ۷۲.۷ درصد بوده است. به بیان دیگر، میانگین مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری از سال ۱۳۸۴ به بعد معادل ۷۳.۲۶ درصد و بسیار بالا‌تر از میانگین دوره‌های اول است. دلیل این امر را می‌توان در تفاوت میان این سه دوره و ادوار پیشین جستجو کرد؛ یعنی در جایی که نه تنها ابزار تبلیغاتی و شبکه‌های اطلاعاتی گسترده وارد بازی انتخاباتی شدند، بلکه شاهد آغاز پدیده‌ای به نام «مناظره انتخاباتی» بودیم. این مناظره‌ها نیز با تشدید حساسیت انتخاباتی، افشای برخی ناکارآمدی‌ها و نقدهای صریح نامزد‌ها به عملکرد یکدیگر ترکیب شد تا شاهد سیر صعودی در انتخابات ریاست جمهوری باشیم. اما میزان مشارکت در انتخابات مجلس طی ادوار اخیر، چندان نوسان نداشته است. به طوری که میانگین نرخ مشارکت در ادوار هشتم، نهم و دهم مجلس، کمی بیش از ۵۹ درصد یعنی تنها ۲ درصد کمتر از میانگین کل ادوار مجلس (۶۱) بوده است.
پیروزی واقعیت بر شعار و انعکاس متفاوت در انتخابات دو قوه
هر کنشگر سیاسی که انگیزه کسب قدرت را در سر می‌پروراند، آرمان‌ها و ایده‌هایی برای اقناع مردم دارد. شعارهای رنگارنگ و گوناگونی که از سوی نامزدهای انتخاباتی در روزهای تبلیغات شنیده می‌شود همگی از همین جنس آرمان‌ها هستند. در سوی دیگر معادله، واجدین شرایط نیز با استناد به همگرایی و تشابه آرمان‌ها و انتظارات خود از نظام سیاسی وارد عرصه شده و به گزینه مورد نظرشان رأی می‌دهند. برای همین است که شنیده شدن صدای یک آرمان تازه و امیدبخش به معنای تلنگری امیدبخش به جامعه است، به طوری که میزان مشارکت را با افزایش روبه رو می‌کند.
در ادوار مختلف ریاست جمهوری عموما رؤسای جمهور به جز یک مورد، در ادوار نخست حضورشان ظرفیت بیشتری برای بسیج جامعه برای حضور پای صندوق‌های رأی داشته‌اند. البته هرچند شاید آرای سید محمد خاتمی در دور دوم از ۶۹ درصد به ۷۶ درصد کل آرا رسید، نرخ کلی مشارکت همچنان کاهش داشت. ۲ نیرو را می‌توان در این روند کاهنده دخیل دانست: نخست، بروز شکاف میان واقعیت بیرونی و شعارهای آرمانی رؤسای جمهور در دور دوم، و دوم افزایش واقع بینی و خروج مردم از هیجانات مواجهه با یک نظام ایده‌ای جدید و توجه به نیازهای واقعی خود در معیشت روزمره. بر همین اساس، قابل پیش بینی است که نرخ مشارکت در ریاست جمهوری یک در میان نزولی و صعودی باشد.
اما نوسانات در انتخابات مجلس ترتیبات دیگری دارد. به ازای هر دوره افزایش شدید در میزان مشارکت با کاهش مشارکت در 2 یا 3 دوره آتی روبه رو بوده ایم. اما این روند کاهشی نیز بی دلیل نبوده است. اولین سیر کاهشی از آخرین سال دفاع مقدس آغاز می شود. در آن روزها دغدغه های اقتصادی مدیریت یک جنگ ناعادلانه به شدت گسترش یافته بود. اما اطمینان مردم به امام خمینی (ره) و رئیس جمهور وقت در مسیر اداره کشور سبب شد تا رقابت آرامی شکل گرفته و با کاهش جنجال سیاسی، از مشارکت انتخاباتی کاسته شود. اما در ادامه با توجه به ضعف سیاست های تعدیل ساختاری دولت آقای هاشمی و مجلس آن دوران، میزان مشارکت باز هم سیر نزولی نشان داد.
وقتی شگفتی از سال 76 شروع شد
اگر مشارکت در انتخابات های ریاست جمهوری و مجلس را در کنار همدیگر بیاوریم، خواهیم دید که سیر افزایش و کاهش در سال های متوالی قابل مشاهده است. نوسان سینوسی مشارکت نه تنها متأثر از ویژگی های هر عصر بوده، بلکه ماجرای شکاف واقعیت و شعارهای آرمانی نیز در این رفت و برگشت های آرای خاکستری به صندوق های رأی بی تاثیر نبوده است. اما نکته بسیار جالب در تاریخ انتخابات در جمهوری اسلامی ایران زمانی است که می بینیم تمامی انتخابات هایی که در دولت سید محمد خاتمی به انجام رسیده با مشارکت کمتری روبه رو بوده است. دولت اصلاحات که داعیه آزادی مدنی و مشارکت فعلا در عرصه سیاسی را یدک می کشید، در عمل نتوانسته بود در بسیج عمومی مردم موفق عمل کند. به همین دلیل است که در سال 1384 دوباره قاعده «شعارها و آرمانهای تازه» توانست موجی از مشارکت را برانگیخته و زمینه ساز مشارکت 62.66 درصدی در انتخابات دور نهم ریاست جمهوری شود که با شکست نامزدهای اصلاح طلب همراه بود.
بر همین اساس در نمودار زیر به خوبی می توان نوسانات انتخاباتی را مجزا و تواما مشاهده کرد؛ درست در جایی که از سال 1376 و در پی انتخاب خاتمی به عنوان رئیس جمهور وقت ایران، شاهد سقوط مشارکت مردم در انتخابات بودیم. اما با دقت در ستون های زرد رنگ به خوبی مشاهده می شود که تمامی انتخابات حتی در پایان دهه 60 و نیمه اول دهه 70 نیز سینوسی بوده و سقوط مداوم نداشته است.
