مورينيو و نظام اخلاقي

دوستداران فیلم‌های وسترن که با شاهکارهایی چون دلیجان، طبل‌های سرزمین موهاک، کلمانتین عزیزم، فرشته و مرد شرور، صلات ظهر و... به دیدن قهرمان‌های تک و تنها که يک تنه وارد کارزار می‌شدند و دمار از روزگار نیروهای شر و تبهکارها درمی‌آوردند عادت کرده بودند در سال‌های پایانی دهه 1960 مواجه با فرمی جدید از قهرمان تک و تنها شدند که با انتظارات کلاسیک آنها تضادی بنیادین داشت.

به نوشته وطن امروز؛ قهرمان اصلی سه‌گانه «سرجیو لئونه» در فیلم‌های «به خاطر یک مشت دلار»،«به خاطر یک مشت دلار بیشتر» و «خوب، بد، زشت» کابویی بود که گرچه همچنان قدرتمند، هفت‌تیرکش و یکه بزن بود اما این گاوچران کم حرف و خوش تیپ(کلینت ایستوود) به تنها چیزی که اهمیت می‌داد در نهایت منافع و علایق خویش بود.

جذابیت و توجه به این کاراکتر چنان بود که ایستوود در طول دهه‌های بعد در فیلم‌های بسیاری همین قرائت از قهرمان وسترن را به اجرا گذاشت. اما امروز بیش از هر زمان دیگری ستایش و تمجید از قهرمانی را شاهدیم که گویا او هم یک کابوی تک و تنها در عرصه پرطرفدارترین ورزش جهان است: ژوزه مورینیو. در این نوشتار بر آنم تا برجسته شدن مربی اینتر و مباحثی که پیرامون وی رایج است را به مثابه یک پدیده روانکاوانه، اجتماعی، اخلاقی و ورزشی مورد بررسی قرار دهم پس در ادامه سعی بر آن دارم تا از 4 زاویه به پدیده مزبور بپردازم. ابتدا مورینیو همچون یک مورد روانکاوانه مورد تحلیل قرار می‌گیرد و سپس منظر اخلاقی وی را مطرح می‌کنم، آنگاه اسطوره‌ای که از او ساخته شده است را به نقد می‌گیرم و در نهایت به زمین فوتبال خواهیم رفت تا وی و سبک و روش مربیگری وی را در آنجا نیز واکاوی کنیم.

به گونه‌ای عمل کن که همیشه انسانیت را چه در خودت و چه در هر شخص دیگری هرگز صرفا وسیله و ابزاری تلقی نکنی بلکه همواره آن‌را یک هدف بدانی. (امانوئل کانت؛ بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق.) اگر 2 نوع نگاه اصلی و غالب در اخلاق را «اخلاق غایت گرایانه» و «اخلاق وظیفه گرایانه» بدانیم به‌طور خلاصه می‌توان گفت که اخلاق غایت گرا تنها به نتایج اعمال توجه دارد و عملی را نیک و اخلاقی می‌داند که نتایج آن نیک و مفید باشد اما اخلاق وظیفه‌گرا نتایج را معیار درستی برای اعمال نمی‌داند و این اصول است که می‌تواند درست یا غلط بودن اعمال را به ما بنمایاند.

اما با هر دوی این منظرهای غالب فلسفه اخلاق نیز نمی‌توان رفتارهای ژوزه مورینیو را اعمالی اخلاقی و صحیح خواند. جنگ روانی مکرر و همیشگی با مربیان تیم‌های رقیب، زیر سوال بردن مریبان و هویت دیگر تیم‌ها، مصاحبه‌های آزاردهنده بعد بازی و... نه می‌تواند نتایج اخلاقی و نیکی به بار آورد و نه بر اساس اصول اخلاقی مدرن مقبول و ارزشمند است.

اگر ما نتایج اعمال وی را مطلوب بدانیم باید دید که سخنان و رفتارهای وی از لحاظ اخلاقی به جز موجی از کینه و دشمنی و انزجار میان هواداران رقیب چه به دنبال داشته است و اگر به گفته کانت توجه کنیم و وظیفه مدارانه به اخلاق نگاه کنیم باید پرسید کدام اصل اخلاقی از تمسخر مربیانی چون سرالکس فرگوسن، آرسن ونگر، رافا بنیتس، کلودیو رانیه‌ری و زیر سوال بردن تیمی که بخشی از تاریخ و هویت وی بدان وابسته است دفاع می‌کند.

کانت معتقد است که آن کنش و عملی اخلاقی است که«قابلیت تعمیم‌پذیری» داشته باشد و بتواند به قانون عام بدل شود،«راستگویی نیک است» زیرا اگر همه آن‌را انجام دهند اعتماد در جامعه وجود خواهد داشت و قرار و پیمان و قرارداد اجتماعی می‌تواند شکل بگیرد و «قتل بد است» زیرا جامعه بشری را به توحش و حالت طبیعی اولیه این جاندار پستاندار باز می‌گرداند.

حال چگونه می‌توان برای اعمالی چون تمسخر، غرور و نخوت افراطی و توهین و بازی با اعصاب و روان هواداران تیم‌های حریف خارج از قواعد یک بازی سالم و جوانمردانه رنگ و بویی اخلاقی یافت تا آن‌را به مدلی همگانی و تعمیم‌پذیر بدل سازیم؟

شاید برخی مورینیو را ابرانسان بدانند اما وی نه ابرانسانی است که معیارهای فرااخلاقی خاص خود را از برساخته باشد که بیش از هرچیزی بهترین وسیله سیستم فروش نشانه‌ها در رسانه‌های جهان سرمایه‌داری و در عرصه ورزش است که می‌تواند قسمتی از وظیفه بالا بردن خرید و توجه از سوی مخاطبان آنها را تامین ‌کند و نه خود اندیشه نیچه نظریه‌ای قابل دفاع و اخلاقی می‌تواند باشد بلکه تنها می‌تواند به توجیه رفتار عده‌ای محفل نشین ضدانسان و تبهکار خدمت کند که ارزش‌های انسانی و اخلاقی را به اتهام عوامانه بودن براحتی لگدمال می‌کنند.