نگاه شما: آیین های نوروزی در استان سمنان

فاطمه قلی پور پژوهشگر میراث فرهنگی در مطلبی که برای «نگاه شما» ارسال شده، نوشت: 

نوروز ایرانیان که در آغاز فصل بهار جشن گرفته می شود پیام آور نوشدگی سال و آمدن گرما و باززایی طبیعت است. دگرگونی طبیعت در گردش سال و نقش آن در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم واکنش هایی نمادین در فرهنگ رفتاری پدید آورده، که در مجموعه ای از آیین ها و آداب و رسوم به هنگام نوروز نمایان می شوند.

خانه تکانی زدودن آلودگی از فضای خانه و کاشانه در آخر سال کهنه، مظهر و نمادی از پاکیزگی و مهیا نمودن فضای خانه برای شادابی و دور کردن سیاهی و کهنگی است. بنای خانه تکانی نوروزی ( نو ساختن و پاکیزه گرداندن ) است. خانه تکانی یعنی مفهومی عمیق و فراتر از نظافت معمولی خانه و محیط زندگی. خانه تکانی ابتدا در هم ریختگی سپس نظم و نظافت است.

کد بانوی خانه معمولا ده روز مانده به آخر سال، مبادرت به نظافت و شستشوی دیوار خانه، اسباب و اثاثیه، پاکیزه و نو کردن جامه و ظروف و اشیای کهنه و تمیز کردن دیوارهای دود گرفته می کند. زدودن آلودگی و سیاهی ها و بیرون افکندن وسایل کهنه و اضافه از فضای خانه از رسم های کهن ایرانیان در روز های پایانی سال است.

زنان روستاها، قالی و قالیچه و گلیم رادر آب رودخانه و چشمه ها می شویند. پرده ها، روتشکی، رو بالشتی ورو طاقچه ای را عوض می کنند. در برخی از نقاط شهری و روستایی زنان باتهیه دوغابی از گل قرمز و یا سفید رنگ به تجدید نمای دیوارهای گلی خانه می پردازند. در شهر مُجن، روستا ی هیکو و مناطق خطیر کوه، کالپوش، کوه زر و خوارتوران می توان تصاویر زیبایی از این آیین استقبال از نوروز را در روزهای پایانی سال مشاهده نمود. آنان در این ایام گل و گیاه در باغچه خانه می کارند و آنچه برای خانه نیاز باشد می خرند.

اهالی شاهرود به خانه تکانی در اصطلاح خانه در ریزی گفته و بر این عقیده اند که اگر تار عنکبوت (کارتونو) در گوشه های دیوار و سقف خانه مشاهده شود باید آنرا زدود چونکه بد یمن است و برای اهل خانه فقر بدنبال دارد. همچنین در گذشته چند روز مانده به نوروز اهالی شاهرود کرسی را جمع می کردندو بر این عقیده بودند که در سال جدید نباید سیاهی (زغال) در اطاق باشد. 

کاشتن دانه، غلات وحبوب در چند روز پیش از آمدن نوروز و نگریستن به رویش دانه ها ار آیین های کهن ایرانیان بوده است. سنت رویاندن سبزه در حال حاضر همچون گذشته در میان مردم وجود دارد و هر خانواده ده روز مانده به نوروز حبوباتی چون گندم، جو، عدس، ماش، نخودو سیر را درون بشقاب ریخته وسبز می کنند. برخی نیز تخم شاهی را بر روی کوزه های سفالی جهت سبز کردن می مالند. همچنین بعضی ها عقیده دارند که به تعداد افراد خانواده مشتی حبوب باید سبز کنند. درشهر سمنان ودیگر نقاط زنان کدبانونهادن پیاز گل نرگس، سیرو سنبل را در میان کوزه های حفره دار می کارند تا هنگام سبز شدن گل ها از حفره ها بیرون امده تا جلوه ای خاص به سفره نوروزی بدهد.

در بیارجمند، روستای دروار و حسن آباد دامغان زنان علاوه بر سبز کردن گندم و جو یک دسته علف سبز نیز هنگام تحویل سال بر روی سفره هفت سین قرار می دهند. اهالی شهر شاهرود رشد بیشتر هر یک از دانه های کاشته شده گندم و جو را در گردش سال مظهری از رشد خوب آن دانه در سال نو زراعی می پندارند.

اهالی مهدیشهر سیر و گل نرگس سبز می کنند.

خانواده ها سبزه ها را تا سیزده نوروز سبز و شاداب نگاه داشته ودرروز سیزده بدر، سبزه هارا از خانه بیرون برده و به دشت وصحرا ویا رودخانه می افکنند.

یکی از آداب استقبال از نوروز در استان سمنان نوروز خوانی است. این آیین که در گذشته رواج بیشتری داشته غالبا از نیمه دوم اسفند ماه آغاز می گردد. نوروز خوانان بصورت فردی و یا در گروه های دو و سه نفره در محله های شهر و روستا گردش نموده و با خواندن ابیاتی فرا رسیدن نوروز باستانی را نوید می دهند.

صد سلام و سی علیک صاحب خانه سلام علیک

سلام من بگیر علیک از جانب مُلا بیگ

نوروز سلطان آمده گُل در گلستان آمده

مژده دهید به دوستان نوروز سلطان آمده

 بهار آمد، بهار آمد خوش آمد علی با ذوالفقار آمد خوش آمد

 در میان ابیات و اشعار نوروز خوانی مضامینی در ارتباط با مدح مولا علی(ع) و دیگر امامان وجود دارد.

 مرسوم است که صاحبخانه اقلامی چون برنج، شیرینی، گردو و یا وجه نقد به نوروز خوانا ن هدیه داده و ایشان نیز در مقابل برای سلامتی اهل خانه و بر آورده شدن حاجات آنان دعا می کنند.

د رغروب آخرین چهارشنبه سال نوجوانان با افروختن چند تل آتش با شادی از روی آن پریده و می گویند: زردی من از تو سرخی تو از من غم برو شادی بیا محنت برو روزی بیا نمد برو قالی بیا از دیگر آداب این شب رسم فالگوش است که بنا بر آن برخی افراد حاجتمند با فالگوش ایستادن در محل گذر و یا محلی دیگر بر اساس شنیده های خود بر آورده شدن حاجتشان را تعبیر می کنند. رسم شال اندازی نیز در برخی از روستاهای گرمسار و منطقه کالپوش در این شب انجام می گیرد. برای این منظور جوانان شال خود را در خانه های اهل محل انداخته و به انتظار می نشینند صاحب هر خانه با دیدن شال مقداری میوه، شیرینی، نقل و. . . .

در میان شال نهاده و به صاحبش می دهد.

در دیگر نقاط جوانان با پوشاندن چهره خود و اجرای رسم "قاشق زنی" به در خانه ها رفته و با زدن مداوم قاشق به کاسه فلزی، صاحب خانه را از حضور خود جهت دریافت هدیه مطلع می سازند. انجام بازیهای محلی، شکستن کوزه به نشانه رفع بلا، پخت آش آخر چهارشنبه به نیت طلب حاجت و بخت گشایی و نیز تهیه سبزی پلو و یا خورشت سبزی برای شام از دیگر آداب این شب در نقاط مختلف استان است.

بزرگداشت و یاد آوری مردگان در آخرین روزهای پایانی سال بویژه در آخرین شب جمعه سال، از جمله آدابی است که در استان سمنان برگزار می گردد. دو روز مانده به اتمام سال را اهالی استان سمنان به نام علفه یا عرفه زنده هاو علفه یا عرفه مرده ها می دانند. در عرفه مرده ها زنان برای خیرات اموات خود طعامی چون حلوا و نان روغنی می پزند.

در شاهرود زنان نان گولاچ می پزند و بین مستمندان تقسیم می نمایند. چراغ و شمع می افروزند و زیارت اهل قبور می خوانند. غروب همان روز برخی از اهالی به مسجد امام حسن (ع) رفته و به نیت اموات خود شمعی رو شن می نمایند. زنان شاهرودی با جمع کردن نوعی سبزی صحرایی برای شام علفه "شنگی پلو"می پزند و قبل از صرف شام یکی دو بشقاب به نیت اموات خود از آن را خیرات می کنند. در منطقه خوارتوران و طرود و کالپوش، چاشم، مهدیشهر و شهمیرزاد بر اساس باوری بر روی بام خانه ها فانوس می گذارند. چراغ خانه را زودتر از معمول روشن می کنند و تا سپیده دم روز اول سال نو رو شن نگه می دارند.

در بین اهالی دامغان مرسوم است که مقداری از غذای شب عرفه را نگاه داشته و در روز عید از آن می خورند. اهالی شهر دامغان به غذایی که در شب عرفه می پزند در اصطلاح چلو عرفه می گویند. چیدن گیاهان صحرایی از جمله شنگ، گندمک و سلمه از دیگر آداب این روز است. در شهر سرخه پخت غذایی متشکل از هفت نوع مواد غذایی و در برخی نقاط با سیزده نوع در شب علفه انجام می گیرد.

چند روز مانده به نوروز هر خانواده با توجه به وسع مالی خود وسایل و لوازم نو و جدیدی برای اهل خانه خریداری می کنند. این وسایل شامل پوشاک و لوازم خانه می باشد. در سال نو هر خانواده سعی می کند تعدادی از وسایل قدیمی خانه که فرسوده شده را دور ریخته و وسیله ای نو جایگزین آن نماید. از جمله اساسی ترین و مهمترین وسایل شب عید، آجیل و مواد خوراکی است. نقل، آجیل، شیرینی، نان قندی، میوه، گوشت، سبزی، ماهی و غیره. در گذشته در شاهرود تنقلاتی چون تخم خربزه، تخم هندوانه، و تخم زرد آلو در خانواده های اعیان نشین بیشتر دیده می شد. پس از خانه تکانی و فارغ شدن از آن زنان نان روغنی، گولاچ، سمنو وقطاب می پزند.

از دیگر آیین های نوروزی در این استان پخت سمنو در روزهای پایانی سال است و آداب و رسوم مربوط به پخت سمنو در شهرهای سمنان و مهدیشهر به نسبت دیگر نقاط چشمگیر تر است. کار تهیه سمنو غالبا با همیاری زنان فامیل و یا محله صورت می گیرد. مجلس روضه حضرت زهرا (س) و ذکر دعا و نیایش در هنگام پخت سمنو متداول بوده، بسیاری از خانواده ها بنابر نذر خود همه ساله به پخت سمنو و تقسیم آن بین آشنایان و اهل محل مبادرت می ورزند.

ازجمله کارهایی که زنان در بیشتر نقاط شهری و روستایی استان با شادی و به نیت خیر و برکت انجام می دهند پختن چند نان محلی مخصوص ایام نوروز است.

آرد را خمیر کرده و به آن کمی روغن و زردچوبه و سیاه دانه می افزایند سپس خمیر را با وردنه به صورت نان لواش در می آورند و می پزند. این نان را در عصر روز عرفه مردگان بین مستمندان خیرات می کنند و به عنوان برکت مقداری از نان زردو را تا روز سیزده نوروز در خانه نگاه می دارند.

این نان به عنوان نان تشریفاتی در ایام نوروز مصرف می شود. برای پخت این نان به مقداری شیر، آرد، شکر و روغن نیاز است.

 نان کاک یا قندی یک نان تشریفاتی است که در سفره هفت سین میگذارند. برای پخت این نان به مقداری آرد، شکرو روغن نیاز است خمیر آن را به صورت لوزی برش زده و میپزند.

 گولاچ رادر روز عرفه مردگان می پزند وعصر این روز به گورستان برده و بین مستمندان تقسیم می نمایند. گفتنی است که این نان را با روغن کنجد می پزند.

 

یکی دیگر از آیین های نوروزی ارسال هدایا و عیدانه برای دختران نامزد دار و یا عقدی توسط خانواده داماد است. برای این منظور تنی چند از زنان فامیل همراه با مجمع های حاوی کفش، لباس، روسرس، چادر، کله قند، قطعه ای طلا و ... با شادی و سرور به خانه دختر رهسپار شده و هدایا را به ایشان تقدیم می دارند. تهیه و ارسال عیدانه داماد نیز توسط مادر عروس انجام می شود.

 

در لحظات پایانی سال مر سوم است که سفره هفت سین را در خانه گسترده و اقلام آن شامل سکه، سیب، سنجد، سماق، سبزه، سیر و سمنو را درمیان سفره می نهند. در بسیاری از نقاط اهالی علاوه بر موارد نامبرده سفره نوروزی خودرا با نهادن آیینه، قرآن، ظرف آب، نارنج، ماهی قرمز، شمع یا چراغ، نان محلی، انجیر خشک، نخود و کشمش، گردو بادام، گلاب، تخم مرغ رنگی، میوه، حلوا، نمک و گُل مزین می کنند. سفره نوروزی غالبا در اتاق مهمانی گسترده شده و تا پایان تعطیلات برای پذیرایی از مهمانان مهیاست.

در برخی نقاط از جمله شاهرود عده ای از خادمان مساجد و تکایا اقدام به تهیه آب دعا در ساعت پایانی سال می نمایند. برای این منظور آیات قرآن، اسماءالله و ذکر هفت سلام (سلام قولا من رب الرحیم، سلام علی نوح فی العالمین، سلام علی موسی و هارون، سلام علی آل یاسین، سلام علی ابراهیم، سلام علیکم طبتم فادخلو ها خالدین، سلام علیکم طبتم بما صبرتم فنعم عقبی الدار)با مرکب زعفران بر روی سطح ظروف چینی تحریر شده و سپس در میان تشت آب فرو برده می شود. در اولین دقایق سال نو آب دعا به نیت تبرک و شفا بین حاضرین تقسیم می شود. حضور پر شور اهالی در امامزاده ها، اماکن مذهبی و گلزار شهدا در هنگام تحویل سال نیز د رکلیه نقاط استان مرسوم است. پس از حلول سال نو افراد خانواده با یکدیگر دیده بوسی نموده و با دعای خیر برای همگان بهار طبیعت را جشن می گیرند. پدر خانواده با گشودن قرآن مبلغی پول به هر یک از اعضاء عیدی می دهد. این وجه را در اصطلاح "دست لاف "می گویند. در همین لحظات برخی خانواده ها ورود فرد خوش قدم تحت عنوان "شگون" یا "شگیم" را انتظار می کشند. این شخص که غالبا نوجوان و از سادات فامیل یا محله است همراه با سینی حاوی کوزه آب، سبزه، قرآن، نمک و. . . . . در اولین دقایق سال نو بعنوان اولین شخص به خانه قدم نهاده و با تبریک فرا رسیدن نوروز عیدی خود را از پدر خانواده دریافت می دارد.

انتخاب شخص شگون که اهالی به قدم خیر و با برکت او باور دارند بنا برتجربه و یا استعانت از استخاره صورت می گیرد. در بین دامداران و عشایر مرسوم است که شگون بره سفید کوچکی را به باور برکت دام و حشم با خود به خانه می آورد.

 

دیدو بازدید از دوستان و آشنایان با گذشت دقایقی از تحویل سال آغاز شده و تا پایان تعطیلات نوروزی ادامه می یابد. مرسوم است که در ابتدا کوچکترها به دیدن بزرگان فامیل و طایفه رفته و سال نو را به ایشان تبریک می گویند. در برخی نقاط دید و بازدید های نوروزی توسط مردان و زنان بصورت جمعی و جداگانه انجام می شود. دیدار از علماء، خانواده معظم شهدا و کسانی که به تازگی عزیزی را ا ز دست داده اند همواره در مد نظر اهالی قرار دارد. دادن عیدی به کوچکترها، زیار ت اهل قبور، صله رحم و انجام بازی های محلی از دیگر آداب نوروزی در این استان است.

آخرین روز از تعطیلات نوروزی به تفرج در دامن طبیعت اختصاص دارد. این روز فرخنده را اعضاء خانواده و فامیل در دامن کوه، صحرا و باغات سپری می کنند. پخت انواع آش و غذاهای محلی از جمله سبزی پلو، ته چین، آش رشته، آش انار، انجام بازیهای محلی و تاب سواری، خواندن ابیات و ترانه های محلی و نیز انداختن سبزه های نوروزی در آب روان از جمله آداب این روز بشمار می رود. گره زدن سبزه به نیت حاجت طلبی و بخت گشایی از دیگر باورهای اهالی در این روز است.