کلیات
پوکی استخوان یا استئوپروز طبق تعریف انجمن ملی بهداشت (هیئت ایجاد اتفاق نظر برای پیشگیری از استئوپروز)، یک اختلال اسکلتی است که بیشتر در دوران کهنسالی بروز میکند و ویژگی بارز آن کاهش استحکام استخوان بوده و فرد را در معرض خطر شکستگی قرار می‌دهد.
همه‌گیرشناسی
در ایالات متحده، ۱٫۵ میلیون شکستگی ناشی از استئوپروز در سال دیده می‌شود؛ که هفتصد هزار مورد از آن در مهره‌ها، دویست و پنجاه هزار مورد در استخوان رادیوس، دویست و پنجاه هزار مورد در لگن و سیصدهزار مورد در سایر استخوان‌ها رخ می‌دهد. شکستگی‌های لگن وخیم‌ترین عارضه استئوپروز بوده و میزان مرگ ومیر آن در سال اول بیش از ۲۰٪ است. بیش از ۵۰٪ بیماران مبتلا به شکستگی لگن قادر به بازگشت به حالت ایستاده قبلی نبوده و تقریباً ۱۰٪ آنان نیاز به تسهیلات مراقبتی دراز مدت خواهند داشت. سه چهارم شکستگی‌های لگن در زنان رخ می‌دهد. پس از سن ۵۰ سالگی، خطر بروز شکستگی لگن در طول زندگی برای زنان سفیدپوست ۱۷٪ و برای مردان سفیدپوست ۶٪ می‌باشد. اگر سنجش تراکم مواد معدنی استخوان را ملاک قضاوت قرار دهیم، ۱۳ الی ۱۷ میلیون زن دچار کاهش توده استخوانی در گردن و استخوان ران بوده و ۴ الی ۶ میلیون زن سفیدپوست یائسه مبتلا به استئوپروز می‌باشند. هرچند میزان عوارض (موربیدیته) در شکستگی‌های مهره‌ای کمتر است، اما میزان مرگ ومیر آن‌ها به دلیل خطر بیماری‌های ریوی و قلبی-عروقی بیشتر است. فقط یک سوم از شکستگی‌های مهره‌ای که در پرتونگاری تشخیص داده می‌شوند، تحت مراقبت طبی قرار می‌گیرند. در زن‌ها پوکی استخوان در سن ۳۵ سالگی آغاز می‌گردد.
علل بیماری
این بیماری در دوران یائسگی زنان بسیار شایع است، زیرا در این دوران استروژن بسیار در بدن زنان کم می‌شود. همچنین کمبود مواد معدنی مانند کلسیم، پروتئین و ویتامین دی و استعمال دخانیات مانند سیگار باعث پوکی استخوان می‌شود. در شرایط کمبود مواد معدنی در رژیم غذایی، بدن این کمبود را از بافت‌های استخوانی می‌گیرد و این کار در طول زمان باعث فقر استخوان‌ها از لحاظ مواد معدنی و در نتیجه پوکی استخوان می‌گردد. همچنین با بالا رفتن سن تخریب بافت استخوانی بیش از ساخت آن می‌شود و با گذشت زمان و در دوران کهنسالی این عارضه بروز میکند. برخی از بیماری‌ها مثل پرکاری تیروئید، کم‌کاری غدد جنسی، آرتریت روماتوئید، بیماری کوشینگ و دیابت و مصرف برخی دارو‌ها مثل کورتن و لووتیروکسین ٬فورزماید، هپارین ٬فنیتوئین نیز در طول زمان باعث پوکی استخوان می‌گردند. عوامل دیگری نیز مثل کم‌تحرکی یا کمبود وزن بیش از ۱۰٪ نسبت به وزن دوران جوانی یا بی‌ام‌آی کمتر از ۱۹ ٬عوامل وراثتی و اعتیاد به الکل باعث پوکی استخوان هستند. باور بر این بود که مصرف بیش از اندازه کافئین از فاکتور‌های خطر است، اما تحقیقات تازه نشان می‌دهد ارتباط زیادی بین استئوپروزی و مصرف کافئین وجود ندارد.
علایم
برخلاف بسیاری از بیماری‌های مزمن، که علائم و نشانه‌های متعددی دارند، استئوپروز یک بیماری خاموش و بدون علامت است تا زمانی که یک شکستگی ایجاد شود؛ که هفتصد هزار مورد آن در مهره‌ها، دویست و پنجاه هزار مورد در استخوان رادیوس، دویست و پنجاه هزار مورد در لگن و سیصدهزار مورد در سایر استخوان‌ها رخ می‌دهند. شکستگی‌های لگن وخیم‌ترین عارضه استئوپروز بوده و میزان مرگ ومیر آن در سال اول بیش از ۲۰٪ است. شکستگی‌های ناشی از استئوپروز، شکستگی‌هایی هستند که به‌طور معمول در آن موقعیت‌ها در افراد سالم شکستگی استخوان رخ نمی‌دهد؛ که این شکستگی‌ها به عنوان شکستگی ناشی از شکنندگی در نظر گرفته می‌شوند. شکستگی‌های لگن پس از سقوط رخ می‌دهند، اما دو سوم شکستگی‌های مهره‌ای به صورت خاموش بوده و با یک فشار مختصر مانند بلند کردن یک جسم، عطسه کردن و خم شدن رخ می‌دهند.
شاخص‌های خطر
عوامل خطر برای شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان را می‌توان به دو گروه قابل کنترل و غیرقابل کنترل تقسیم کرد. علاوه بر این بیماری‌هایی خاص و اختلالاتی نیز وجود دارند که پوکی استخوان در آن‌ها به عنوان یک عارضه شناخته می‌شود. استفاده از دارو‌ها به‌طور تئوریک یک عامل خطر قابل کنترل است اگرچه در اغلب موارد افزایش خطر ابتلا به پوکی استخوان بر اثر دارودرمانی اجتناب ناپذیر است. البته کافئین خطر ابتلا به پوکی استخوان را بالا نمی‌برد.
عوامل غیرقابل کنترل
از مهم‌ترین عوامل غیرقابل کنترل در ابتلا به پوکی استخوان می‌توان به افزایش سن (در مردان و زنان)، جنسیت مؤنث، کمبود استروژن پس از یائسگی که باعث کاهش حجم مواد معدنی در استخوان می‌شود، اشاره کرد. البته در مردان کاهش سطح تستوسترون منجر به پوکی استخوان می‌شود. پوکی استخوان در همه نژاد‌های بشری رخ می‌دهد، اما اروپایی‌ها و آسیایی‌ها در ابتلا به پوکی استخوان مستعدتر هستند.
تشخیص
تشخیص استئوپروز معمولاً به دنبال یک شکستگی بالینی حاد یا انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان مسجل می‌شود. رادیوگرافی‌ها می‌توانند شکستگی فشاری مهره‌ها را نشان دهند، ولی شواهد پرتونگاری کاهش توده استخوانی تا هنگامی که ۳۰٪ از توده استخوان تحلیل نرفته، ایجاد نمی‌شود. عکس‌های پرتونگاری شاخص خوبی برای تشخیص استئوپروز نیستند، زیرا نفوذ کم یا بیش از حد اشعه در فیلم عکاسی روی کیفیت آن تأثیر می‌گذارد، از این‌رو رادیوگرافی‌ها راهنما‌های خوبی برای پی بردن به استئوپروز نیستند و غالباً تشخیص براساس سنجش تراکم مواد معدنی استخوان مسجل می‌گردد.
درمان
اساسی ترین درمان پوکی استخوان استفاده از مقادیر کافی کلسیم و ویتامین دی است. تمام بیماران مبتلا به پوکی استخوان باید مکمل های دارویی کلسیم و ویتامین دی دریافت کنند. همراه با این دو مکمل، پزشک معالج معمولا از یک داروی ضد پوکی استخوان هم استفاده میکند.
برای افراد مبتلا برنامه درمانی جامع، علاوه بر دارو، شامل تغذیه مناسب، ورزش و جلوگیری از افتادن به زمین نیاز است. همچنین برای درمان پوکی استخوان از یک یا چند داروی ضد پوکی استخوان استفاده می شود، داروهای ضد پوکی استخوان سرعت از دست رفتن استخوان را کاهش می دهند و یا باعث ساخته شدن استخوان می شوند و بدین ترتیب با افزایش تراکم استخوان، خطر شکستگی استخوان را کاهش می دهند، علاوه بر مصرف داروهای ضدپوکی استخوان، مصرف مقادیر توصیه شده کلسیم و ویتامین D نیز ضروری است و ورزش، فعالیت و رعایت اصول روش زندگی سالم هم در درمان پوکی استخوان اهمیت بالایی دارند.
توصیه های درمانی
بعضی دارو‌ها موجب کند شدن روند کاهش استخوان می‌شوند. داروهای دیگری نیز هستند که ممکن است پوکی استخوان را درمان کنند، گرچه تاثیربخشی آن‌ها هنوز مورد بررسی می‌باشد. قبل از آغاز هرگونه دارو درمانی درباره فواید و ضرر‌های آن با پزشک خود صبحت کنید. کلسیم کافی در برنامه غذایی خود بگنجانید، کلسیم کافی می‌تواند موجب پیشگیری و درمان پوکی استخوان شود. از این رهنمود‌ها استفاده کنید. میزان توصیه شده مصرف کلیسم در هر روز برای بانوان بین سنین ۱۱ تا ۲۴ سال هستند ۱۲۰۰ - ۱۵۰۰ میلی‌گرم، برای زنان باردار یا شیر می‌دهند ۱۲۰۰ - ۱۵۰۰ میلی گرم، برای آن‌هایی که ۲۵ تا ۴۹ ساله هستند (قبل از یائسگی) ۱۰۰۰ میلی‌گرم، برای آن‌هایی که ۵۰ تا ۶۴ ساله هستند (بعد از یائسگی) ۱۰۰۰- ۱۵۰۰ میلی‌گرم و برای آن‌هایی که ۶۵ ساله و به بالا هستند ۱۵۰۰ میلی‌گرم می‌باشد.
بهترین راه جذب کلسیم مصرف غذا‌های پر از کلسیم است. این غذا‌ها عبارتند از: لبنیات نظیر شیر کم چرب، پنیر و ماست کم چرب، ماهی‌های نرم استخوان نظیر کنسرو ماهی آزاد و ساردین. سبزیجات تازه، خشکبار، حبوبات، سویا. از دکتر خود بپرسید که به چه مقدار کلسیم نیاز دارید و در غذا‌هایی که می‌خورید چه مقدار کلسیم وجود دارد. اگر مجبورید قرص یا شربت کلسیم مصرف کنید: از دکترتان بخواهید که مناسب‌ترین نوع و دوز آن را برای شما توصیه کند. همه برچسب‌ها را به دقت بخوانید و همه داروهای یاد شده را به یکباره نخورید، در طول روز بین مصرف آن‌ها فاصله بگذارید.
ویتامین D. برای جذب کلسیم حیاتی است. از منابع خوب ویتامین D. که ماهیان چرب و نور آفتاب هستند (اما نور بیش از حد آفتاب ضرر داشته و موجب سرطان پوست می‌شود.) پرهیز از مصرف بیش از حد نمک، پروتئین، سلولز (همراه با منابع غذایی پرکلسیم) ضروری می‌باشد. اگر نمی‌توانید شیر بخورید: غذا‌های لبنی که هضم آسانی دارند مصرف کنید هورمون درمانی می‌تواند موجب پیشگیری و درمان پوکی استخوان شود. این درمان شامل مصرف استروژن، گاهی همراه با پروژسترون است. با مصرف استروژن از دست رفتن استخوان کندتر یا متوقف می‌شود؛ و همچنین وقوع شکستگی کاهش می‌یابد.
بطور منظم ورزش کنید. ورزش‌هایی که با تحمل وزن بدن همراهند مانع از پوکی استخوان می‌شود. ورزش‌هایی که با تحمل وزن بدن همراهند عبارتند از: راه رفتن، راهپیمایی، دوی آهسته، نرمش (ایروبیک) تنیس. دقت کنید حتما ورزشی را در برنامه خود بگنجانید که قدری فشار بر پشت و بازو‌های شما وارد می‌آورد، نظیر پارو زدن، تنیس یا حرکت با وزنه. هفته‌ای ۳-۵ بار و هر بار به مدت ۲۰-۶۰ دقیقه ورزش فوایدی محسوس دارد. (قبل از آغاز برنامه ورزشی با پزشک خود مشورت کنید.) فعال باشید، حتی اگر نمی‌توانید مرتبا ورزش کنید، سعی کنید به مدت ۲۰ دقیقه یا بیشتر فعالیت جسمانی معتدلی در اغلب روز‌های هفته، ترجیحا تمام روز‌های هفته داشته باشید، حتی یک قدم زدن سریع روزانه به کاهش از دست دادن استخوان کمک میکند.
ورزش کمک میکند تا عضلات و استخوان‌ها را تقویت کنید. کارایی قلب خود را افزایش دهید. وزن خود را کنترل کنید. استرس را کاهش دهید. تعادل و چالاکی خود را بهبود بخشید، که می‌تواند مانع از زمین خوردن شما گردد. سایر اقداماتی که می‌توانید در مقابله با پوکی استخوان انجام دهید. سیگار نکشید برای ترک سیگار برنامه‌ریزی کنید، اگر در ترک سیگار مشکل دارید مقدار آن را کاهش دهید. به قدر مناسب در برابر نور آفتاب قرار بگیرید، بدن شما وقتی ویتامین D. می‌سازد که پوستتان در معرض نور آفتاب قرار گیرد، در برخی از کشور‌ها بسیاری از محصولات لبنی نیز با ویتامین D. اضافه غنی شده‌اند. حتی‌الامکان از مصرف نوشابه و قهوه خودداری کنید، اگر قهوه می‌نوشید آن را با شیر مصرف کنید.
داده‌های آماری در رابطه با کشور ایران
در سال ۸۰، حدود ۱۵ درصد از جمعیت ایران دچار پوکی استخوان بودند که، در سال ۹۰ جمعیت ۱۵ درصدی دچار پوکی استخوان به ۳۴ درصد افزایش یافته‌است. بر اساس آمار‌ها ۲۰ درصد زنان ایرانی بالای ۵۰ سال دچار درجات قابل توجهی از کاهش تراکم استخوان هستند که احتمال شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان را در آن‌ها بیشتر میکند. در ایران حدود ۵/۴ درصد مردان و هشت درصد زنان به پوکی استخوان و بیش از ۳۵درصد آن‌ها به درجات خفیف تری از کاهش تراکم استخوان مبتلا هستند.
نتایج مطالعات تازه نشان داده است که شیوع پوکی استخوان (استئوپروز) و کاهش توده استخوانی در مردان ایرانی با شیب بیشتری در حال افزایش است. در این پژوهش پوکی استخوان (استئوپروز) در مردان بالای ۵۰ سال و زنان یائسه، و استئوپروز در مردان کمتر از ۵۰ سال و زنان قبل از سن یائسگی مورد بررسی قرار گرفت و نشان داده شد که شیوع پوکی استخوان (استئوپروز) و کاهش توده استخوانی در مردان با شیب بیشتری در حال افزایش است و از آنجایی که میزان مرگ و میر به دنبال شکستگی در مردان بیشتر از زنان است، اهمیت موضوع بیشتر می‌شود.
در مورد پوکی استخوان در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
