حوضه های آبریز به قسمتی از خشکی‌ها گفته می‌شود که با توجه به شیب و شکل زمین آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد. به بیان دیگر وقتی باران بر پستی‌ها و بلندیهای زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضه آبریز نام دارد. پست‌ترین مکان یک حوضه ممکن است دریا، دریاچه، باتلاق، رود و … باشد که معمولاً نام آن را بر روی حوضه آبریز مورد نظر می‌گذارند. مرز جدایی حوضه‌های آبریز از یکدیگر معمولاً منطبق بر خط الرأس کوهستان است.

حوضه آبریز عرصه‌ای است که روان آب ناشی از بارش بر روی آن توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می‌شود. به عبارتی دیگر حوضه آبخیز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.

حوضه آبریز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از باران و ذوب برف یا یخ به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً آن نقطه خروجی حوضه است، که درآنجا آب‌ها به یک توده آب مثل یک رودخانه، دریاچه، مخزن سد، پای‌رود، تالاب، دریا یا اقیانوس می‌پیوندند.

 

تقسیم بندی حوضه های آبریز ایران 

حوضه آبریز به محدوده هایی جغرافیایی گفته می شود که آب های جاری آن محدوده به صورت کلی و در پایان به سمت یک نقطه مشخص جریان پیدا می کند. بنابر این تعریف مرز بندی این حوضه های آبریز باید از مناطق مرتفع شکل بگیرد و در یک روند محاطی استمرار پیدا کند.

بر این اساس شاهد شکل گیری یک محدوده عمدتاً مضرس (دندانه دار) خواهیم بود که حاصل آن تقسیم بندی و جداسازی حوضه های آبریز در یک منطقه جغرافیایی مشخص خواهد بود.

در ایران و بر اساس همین تعریف، کارشناسان شش حوضه آبریز اصلی را شناسایی و معرفی کرده اند. طبیعی است که حوضه های مشرف به مرزهای سیاسی عمدتاً دنباله های خارجی نیز دارند، اما به دلیل تفاوت در مدیریت سیاسی در این حوضه ها (حوضه های مشرف به مرزهای سیاسی) به ناچار نوع مرز بندی از طبیعی به سیاسی تغییر پیدا می کند.

 

بر اساس دسته بندی مورد اشاره در این شش حوضه آبریز اصلی به شرح زیر است:

 

1-حوضه آبریز دریای مازندران
2-حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان
3-حوضه آبریز دریاچه ارومیه
4-حوضه آبریز فلات مرکزی
5-حوضه آبریز مرزی شرق
-حوضه آبریز قره‌قوم

 

همانطور که اشاره شد در مناطق مشرف به مرزهای سیاسی، این مرزهای سیاسی هستند که حدود حوضه های آبریز ایران را مشخص کرده اند، اما در مناطق داخلی عوارض طبیعی مرتفع و مشخصی مثل رشته کوه های البرز و زاگرس هستند که در تعیین این مرزبندی ها موثر بوده و حوضهٔ فلات مرکزی را از حوضه‌های دریای مازندران، خلیج فارس و دریای عمان و دریاچه ارومیه جدا کرده اند. همچنین خط‌الرأس دیگر، کوه‌های کم‌ارتفاع شرقی است که جداکنندهٔ حوضه‌های مرزی شرق، قره‌قوم، فلات مرکزی و خلیج فارس و دریای عمان از یکدیگر است. حوضهٔ دریاچهٔ ارومیه نیز حوضهٔ بسته‌ای است که بین حوضه‌های دریای مازندران و خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته‌است.

 

 

تاریخچه
تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، نخستین بار در سال ۱۳۳۵ در بنگاه مستقل آبیاری با همکاری سازمان جهانی خوار و بار و کشاورزی انجام شد. در سال‌های بعد، تقسیم‌بندی حوضه‌ها توسط سازمان‌های گوناگون با اهداف متفاوت صورت گرفت که دسترسی به آمار و اطلاعات منابع آب را دچار مشکل کرد. از این رو در سال ۱۳۷۰ «کمیته تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی» در سازمان تحقیقات منابع آب برای تهیهٔ سیستم واحد و یکسان برای تقسیم‌بندی تشکیل شد. در اردیبهشت ۱۳۷۷ کمیته‌ای برای دریافت نظرات کارشناسی و بازنگری در گزارش و نقشه‌ها تشکیل شد و پس از تعیین مساحت با نرم‌افزار‌های رایانه‌ای، آخرین اصلاحات در سال ۱۳۸۱ به انجام رسید. نشریه ۲۸۲-الف در دی ۱۳۸۳ با عنوان «دستورالعمل و ضوابط تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی در سطح کشور» به چاپ رسید. در دی ۱۳۸۹ پروژه تدقیق مرز محدوده‌های مطالعاتی انجام شد و اصلاحات انجام شده در سال ۱۳۹۱ با عنوان نشریهٔ ۳۱۰ منتشر شد.

 

تقسیم‌بندی حوضه‌ها
همانطور که اشاره شد اکنون در ایران شش حوضه آبریز کلی داریم که بر اساس آن حوضه آبریز  دریای مازندران مشرف به این دریا (۱۰٫۷۹٪) از مساحت ایران را به خود اختصاص داده است.  حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان (۲۶٫۱۳٪)  از مساحت ایران را در برگرفته است. حوضه آبریز دریاچه ارومیه (۳٫۱۹٪) از مساحت ایران را پوشش می دهد. حوضه آبریز فلات مرکزی (۵۰٫۸۱٪) از مساحت ایران را در بر می گیرد. حوضه آبریز  مرزی شرق نیز (۶٫۳۶٪) از مساحت ایران را در برگرفته و همچنین حوضه آبریز قره‌قوم (۲٫۷۳٪) از مساحت ایران را پوشش می دهد.

 

البته این تقسیم کلان تنها تقسیم بندی حوضه های آبریز ایران نیست و در تقسیم‌بندی کنونی ایران به ۶ حوضهٔ آبریز اصلی (درجه ۱) و ۳۰ حوضهٔ آبریز فرعی (درجه ۲) تقسیم شده است. همچنین حوضه‌های درجه ۲ نیز به حوضه‌های کوچک‌تر تقسیم می‌شوند. برای کدگذاری از سیستم ده‌دهی استفاده می‌شود و تعداد تقسیمات در هر مرحله حداکثر ۹ است. تقسیم حوضه‌های درجه ۱ به درجه ۲ به صورتی انجام شده‌است که هر حوضه شامل رود‌ها و مسیل‌هایی باشد که به یک پایانه ختم می‌شوند (مانند دریاچه نمک) یا دارای ویژگی‌های مشترکی هستند (مانند رودخانه‌های بین سفیدرود و هراز). در این مرحله، دو حوضه اصلی قره‌قوم و دریاچه ارومیه که این شرایط را دارا بودند، به حوضه‌های درجه ۲ تقسیم نشدند. در حوضه‌های رودخانه‌های منتهی به یک یا چند پایانه، کدگذاری از شمال غربی آغاز می‌شود و به صورت پادساعتگرد ادامه می‌یابد. تا حد امکان مرز‌های آبخوان در تقسیم‌بندی حوضه‌ها در نظر گرفته شده‌است. اولویت درجهٔ حوضه از چپ به راست است.

بر خلاف تقسیم بندی حوضه های اصلی که متأثر از عوارض و ارتفاعات مهم طبیعی هستند، در تقسیم‌بندی حوضه‌های درجه ۲ به بعد، شرایط زیر مد نظر قرار داده‌شد:

اگر حوضه شامل یک رود باشد، تقسیم‌بندی از پایانه به سوی سرچشمه با تقسیم تنهٔ اصلی رودخانه یا شاخه‌های آن انجام می‌شود.
اگر حوضه شامل مجموعه‌ای از رود‌های مستقل باشد، بر پایه تعداد و ویژگی‌های هیدرولوژیکی رود‌ها هر یک یا چند رودخانه در یک حوضه قرار داده می‌شوند.

 

در تقسیم‌بندی کنونی، مشخصات حوضه‌های آبریز اصلی به صورت جدول زیر است:

 

 

محدوده‌های مطالعاتی
هر حوضه آبریز فرعی (درجه ۲) به تعدادی محدودهٔ مطالعاتی تقسیم می‌شود. مرز محدوده‌ها با مرز حوضه‌های آبریز درجه‌های بالاتر منطبق است و هر محدوده شامل یک یا چند حوضهٔ آبریز درجه ۳ یا بالاتر می‌شود. برای نمونه محدودهٔ مطالعاتی چالدران شامل یک حوضهٔ آبریز و محدودهٔ مطالعاتی رامسر چالوس شامل ۲۴ حوضهٔ آبریز هستند. حوضهٔ آبریز کویر مرکزی با ۵۰ محدودهٔ مطالعاتی بیشترین و حوضه‌های آبریز تالش مرداب و گرگانرود و قره‌سو با ۲ محدودهٔ مطالعاتی کمترین تعداد محدوده‌های مطالعاتی را دارند.