کلیات
گام چهارم ناظر بر گام چهارم برجام و اقدامی است که جمهوری اسلامی ایران به واسطه عدم تعهد طرف های غربی به توافق نامه برجام در دستور کار خود قرار داده اند. در رابطه با این مهم پیشتر گام های نخست، دوم و سوم برداشته شده بود.
گام چهارم از زبان مسئولان
در تاریخ ۸ آبان ۱۳۹۸ رییس دفتر رییس جمهور اعلام کرد که چنانچه در مذاکرات و رفت و آمدها، آنچه ما دنبالش هستیم اتفاق نیفتد، گام چهارم را در زمان خود بر خواهیم داشت.
محمود واعظی در حاشیه جلسه این روز هیئت دولت در جمع خبرنگاران در پاسخ به این پرسش که کلیات گام چهارم ایران در کاهش تعهدات هستهای چیست؟ اظهار کرد: کمیتهای آن را بررسی می کند و قرار بر این است که اگر تا همان دو ماهی که برای گام سوم معین شده، در مذاکرات و رفت و آمدها آنچه ما دنبالش هستیم اتفاق نیفتد، ما گام چهارم را در زمان خود بر خواهیم داشت.
جزئیاتی از گام چهارم
برخی رسانه ها در آبان ماه ۱۳۹۸ با بررسی سه گام برداشته شده ایران و کنار هم گذاشتن اظهارات مسئولان احتمالاتی را در خصوص گام چهارم مطرح کردند که در ادامه مورد اشاره قرار می گیرد.
افزایش غنی سازی تا راه اندازی قسمت ثانویه راکتور آب سنگین اراک
اولین اظهارنظری که از آن میتوان در راستای مفاد گام چهارم کاهش تعهدات ایران در برجام عنوان کرد، سخنان علیاکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی در حاشیه حضور در کمیسیون آموزشی مجلس شورای اسلامی است. وی در این نشست خبر رونمایی از زنجیره ۳۰ تایی سانتریفیوژ IR۶ طی روزهای آینده را اعلام کرد.
رئیس سازمان انرژی اتمی همچنین افزود: طی یک ماه آینده یعنی تا زمان پایان گام سوم کاهش تعهدات برجامی، نزدیک به سه هزار و ۵۰۰ سو به ظرفیت پنج هزار و ۶۰۰ سو اضافه میشود که در نتیجه ۴۵ درصد به ظرفیت غنیسازی کشور اضافه میشود.
صالحی تصریح کرد: ایران قبل از برجام دو هزار و ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنیشده داشت که در حال حاضر این میزان یک هزار و ۷۰۰ یا ۸۰۰ کیلو است. در نتیجه در حال رسیدن به ظرفیت قبل از برجام هستیم.
این خبر از آن جهت مهم بود که طبق توافق هستهای ایران باید در هشتمین سال اجرای برجام دست به چنین اقدامی میزد و حالا به نظر میرسد مسئولان کشور با چنین کاری که هم درصد غنیسازی و هم ظرفیت آن را بالا میبرد، میخواهند به اروپاییان هشداری جدی بدهند.
بر همین اساس برخی از کارشناسان معتقدند با توجه به این موضوع که نزدیک به دو ماه از این اظهارات رئیس سازمان انرژی اتمی میگذرد و تاکنون این اقدامات عملیاتی نشده است، قرار است ایران رونمایی از این زنجیره را تحت عنوان گام چهارم اعلام کند.
علاوه بر این، بحث راکتور اراک دیگر بخش صحبتهای رئیس سازمان انرژی اتمی بود که صالحی خاطرنشان کرد: قسمت ثانویه راکتور آب سنگین اراک که بخش عمده این پروژه است، به زودی راهاندازی میشود. همچنین ماشین ناقص جابجایی سوخت آن نیز تکمیل خواهد شد.
رونمایی از سانتریفیوژهای IR۷ و IR۸ و IR۹
علاوه بر سخنان رئیس سازمان انرژی اتمی، حسن روحانی رئیس جمهور دیگر کسی بود که از صحبتهای وی میتوان برخی از مفاد گام چهارم کاهش تعهدات را پیش بینی کرد. حسن روحانی در نشست خبری خود با اصحاب رسانه در ۲۲ مهرماه اعلام کرد: بهزودی سانتریفیوژهای IR۷ و IR۸ و IR۹ رونمایی و راهاندازی میشوند.
کارشناسان معتقدند با توجه به اینکه در گام سوم کاهش تعهدات ایران در برجام، سانتریفیوژهای پیشرفتهای مانند IR۵، IR۴، IR۲M و IR-۶ هم بهصورت تحقیقاتی فعال شدند و هم اورانیوم به آنها وارد و غنی سازی انجام میگیرد، اظهارات رئیس جمهور نشان دهنده بخشی از مفاد گام چهارم کاهش تعهدات ایران در برجام است.
بنابراین با بررسی اظهارات مسئولان در زمینه گام چهارم کاهش تعهدات ایران در برجام می توان به این نتیجه رسید که ایران اقداماتی چون رونمایی از زنجیره ۳۰ تایی IR۶، افزایش ظرفیت غنیسازی، راهاندازی قسمت ثانویه راکتور اراک و همچنین ماشین سوختگذار آن و رونمایی از سانتریفیوژهای نسل جدید IR۷ و IR۸ و IR۹ را در دستور کار دارد.
اعلام زمان آغاز گام چهارم
رئیس جمهور ایران روز ۱۴ آبان ۱۳۹۸ از آغاز گام چهارم کاهش تعهدات هستهای ایران خبر داد و گفت: از فردا به سانتریفیوژهای مستقر در فردو گاز تزریق میکنیم.
حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی، روز سه شنبه در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی گفت: از فردا گام چهارم و جدید برمیداریم؛ البته پیشاپیش کشورهای دوستمان در دنیا اعلام میکنیم، فعالیت جدید ما هم با نظارت آژانس خواهد بود و آژانس همچنان نظارت میکند، حتی بر فعالیتی که از که فردا آغاز خواهیم کرد.
روحانی افزود: گام چهارم ما هم مثل سه گام دیگر قابل بازگشت است. هر زمانی آنها به تعهدات کامل خودشان برگشتند، ما هم به تعهدات کامل خود برمی گردیم. معیار را اول ژانویه 2019 گذاشتیم و گفتیم آنها برگردند به اول ژانویه ۲۰۱۷، ما هم به اول ژانویه ۲۰۱۷ برمی گردیم.
وی اظهارداشت: گامی که از فردا آغاز میکنیم در فردو خواهد بود. ما طبق برجام، یکهزار و ۴۴ سانتریفیوژ در فردو داریم. در برجام قرار ما این بود، اینها در فردو بچرخند؛ اما گاز به آنها تزریق نشود. امروز به سازمان انرژی اتمی دستور خواهم داد، از فردا گازدهی را در فردو آغاز کند.
واکنشهای گسترده بین المللی به گام چهارم کاهش تعهدات برجامی ایران
پس از آنکه رئیس جمهوری ایران، از برداشتن چهارمین گام کاهش تعهدات برجامی ایران خبر داد، مقام های برخی کشورهای امضاکننده برجام، مواضع متفاوتی در این زمینه داشتند که عمده ترین آن در اظهارات مقامات روسی مطرح شد، مبنی بر اینکه خروج آمریکا از برجام را سرمنشأ تحولات اخیر ارزیابی کردند.
حسن روحانی، رئیس جمهوری سه شنبه ۱۴ آبان ۱۳۹۸ در آیین افتتاح کارخانه نوآوری آزادی گفت: از فردا با نظارت آژانس گام چهارم و جدید را برمیداریم. ما طبق برجام یکهزار و ۴۴ سانتریفیوژ در فردو داریم. در برجام قرار ما این بود که اینها در فردو بچرخند؛ اما گاز به آنها تزریق نشود. امروز به سازمان انرژی اتمی دستور خواهم داد از فردا گازدهی را در فردو آغاز کند.
آمریکا که اردیبهشت ماه یک سال قبل با وجود تلاشهای طرفهای برجام، از این توافق خارج شده و تحریمهای ظالمانه علیه ملت ایران را دوباره بازگرداند، از زبان سخنگوی وزارت امور خارجه خود در این زمینه موضع گرفت و گفت: ما از آژانس بینالمللی انرژی اتمی در اجرای نقش مستقل خود برای راستی آزمایی در ایران کامل حمایت کرده و به گزارش آژانس درباره هر تحولی توجه میکنیم.
یک سخنگوی آژانس بینالمللی انرژی اتمی روز چهارشنبه در واکنش به اعلام آغاز گام چهارم کاهش تعهد ایران به توافق هستهای، تأیید کرد که این اقدام با نظارت این نهاد بینالمللی انجام میشود.
به نوشته «رویترز»، سخنگوی آژانس در بیانیهای گفت: «ما از گزارشهای امروز رسانهها در مورد فردو مطلع هستیم. بازرسان آژانس در ایران در محل حضور دارند و هرگونه فعالیت مرتبطی را به مقر آژانس بینالمللی انرژی اتمی در وین گزارش میکنند.»
برخی شخصیت های سیاسی آمریکا از جمله داوطلب انتخابات ریاست جمهوری آمریکا از حزب دموکرات واکنش متفاوتی از دولت ترامپ به اقدام ایران داشتند.
الیزابت وارن داوطلب مطرح کسب نامزدی دموکرات ها در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا در توییتی با اشاره به گام چهارم هسته ای ایران، خواهان همکاری واشنگتن و هم پیمانانش برای "فروکش کردن بحران" شد.
وارن که در جدیدترین نظرسنجی ها همپای سناتور سندرز و پس از جو بایدن در رتبه دوم رقابت های انتخاباتی در حزب دموکرات قرار دارد، روز چهارشنبه در توییتی با "بسیار نگران کننده" خواندن غنی سازی در فردو نوشت: پیش از آنکه دونالد ترامپ توافق ایران را پاره کند، برجام کارآمد بود.
سناتور ایالت ماساچوست در ادامه خواهان بازگشت آمریکا به دیپلماسی جدی با متحدانش برای "مهار برنامه هسته ای ایران" و "فروکش کردن بحران" شد.
دمیتری پسکوف، سخنگوی رئیس جمهوری روسیه گفت: ما نگران کاهش تعهدات ایران در برجام هستیم؛ اما در عین حال نگرانی های تهران در خصوص تحریم های آمریکا را درک می کنیم.
وی گفت: شرکای غربی ما (آلمان، فرانسه و انگلیس) متعهد هستند که این توافق را اجرا کنند و برجام را زنده نگه دارند هر چند که ما نگرانی ایران در خصوص اقدامات برخی کشورها علیه این توافق را می فهمیم که با تحریم های بی سابقه و غیرقانونی روبه روست؛ با وجود این، هر اقدامی بر خلاف برجام در راستای تخریب آن قلمداد میشود و باعث نگرانی است.
توضیحات مقام های مسئول ایرانی در مورد گام چهارم
بهروز کمالوندی« معاون امور بین الملل، حقوقی و مجلس و سخنگوی سازمان انرژی اتمی امروز (شنبه) ۱۸ آبان ماه ۱۳۹۸ در نشستی خبری در محل تأسیسات غنی سازی شهید مسعود علیمحمدی (فردو) به تشریح آخرین اقدامات انجام شده در راستای اجرای گام چهارم کاهش تعهدات برجامی پرداخت. بهروز کمالوندی در این نشست گفت:گام چهارم بنا به دستور رئیس جمهور برداشته شد که به 1044 سانتریفیوژ سایت فردو گاز تزریق شود.
وی افزود: گازدهی به ماشین ها انجام و محصول ماشین ها نمونه گیری شد و از آژانس درخواست شد مراحل را ببینند و قرار است بازرسان آژانس فردا (یکشنبه) اینجا بیایند و نمونه را ببینند و نهایت راستی آزمایی و در گزارش آژانس مطرح خواهد شد.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی در این نشست خبری به تشریح اقدامات انجام شده در گام های قبلی نیز پرداخت.
کمالوندی افزود: اکنون ۱۵ نوع ماشین در نطنز در حال تست شدن است. ماشین های استراتژیک ما IR6، IR8 و IR9 است که با ظرفیت بالایی در حال کار کردن است.
وی افزود: قرار بود در فردو ۱۵ سال غنی سازی صورت نگیرد، اما این کار چند روز پیش با انتقال سیلندر ۲۰۰۰ کیلویی صورت گرفت. گاز UF6 باید از اصفهان می امد اما ما از نطنز آوردیم تا هم در وقت صرفه جویی و هم اینکه اعلام کنیم در استفاده از پسماندها به جای خوبی رسیده ایم.
کمالوندی ادامه داد: اکنون ۲۵ تن از پسماندها مواد تولید کرده ایم که فقط ۲ تن منتقل به فردو شده است. در حقیقت می توانیم بگوییم یک بخش هایی از برجام را که می گوید فردو باید به مرکز فیزیک هسته ای تبدیل شود، کنار گذاشته ایم. البته در فیزیک هسته ای، خلا و تولید ایزتوپ های پایدار اقدامات جدی در فردو صورت گرفته است. یک بال ماشین های IR1 فعال است و در بال دیگر ماشین ها جمع شده است که اگر تصمیم بگیریم آنجا غنی سازی کنیم سراغ نصب ماشین های نسل جدید خواهیم رفت.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی عنوان کرد: آبشار ۱۷۴ تایی را گاز اورانیوم تزریق نخواهیم کرد و مخصوص تولید ایزوتوپ های پایدار خواهد بود که تکنولوژی خاصی است که در اختیار چند کشور محدود است. درباره تولید ایزوتوپ های پایدار با همکاری روسیه کارهای بسیار خوبی انجام شده است که بتید در این خصوص از روس های تشکر کنیم.
در روز شنبه هجدهم آبان ماه کمالوندی افزود: فردا شاهد بتن ریزی فاز دوم نیروگاه بوشهر خواهیم بود که این غیر از موضوع مذاکرات یعنی ۲ سال کار. این نشان می دهد علیرغم همه فشارها و تحریم ها علیه ما تا ۱۴۰۴ این نیروگاه به تولید می رسد و به مدار شبکه متصل خواهد شد. دوسال بعد هم وارد ساخت فاز سوم نیروگاه بوسهر خواهیم شد.
وی درباره اخراج یک بازرس آژانس نیز گفت: سیستم کنترلی ما نشان می داد که این بازرس مواد آلوده به همراه داشته که در این زمینه یک گزارش منطقی و مستدل ارائه کردیم که البته به نظر می رسد مورد قبول هم واقع شد. از ورود این بازرس جلوگیری و اعتبارنامه او را لغو کردیم. برخی وارد فضاسازی در این زمینه شدند که ایران به موضوع مصونیت پایبند نیست که البته ما مصونیت را قائل شدیم اما اجازه سواستفاده از مصونیت این بازرس را ندادیم. در این زمینه یادداستی برای آژانس ارسال کردیم که آنها هم برای همکاری با ایران اعلام آمادگی کردند. ما به دلیل تجربیات زیاد و تلخی که از خرابکاری ها داریم و حتی نمایشگاهی هم از آن دایر کردیم، سیستم کنترلی قوی داریم و آلوده بودن این بازرس هم از روش های مختلف ثابت شد که به آژانس منعکس کردیم.