کلیات
استیضاح در لغت به معنای طلب وضوح کردن، طلب پیدایی، آشکار کردن و خواستن و در اصطلاح به معنای مطالبه توضیح از وزیر مسئول توسط اعضای مجالس قانونگذاری است.
تاریخچه
سابقه تاریخی انجام استیضاح اگرچه به قرون وسطی باز میگردد، اما نمونههای عینی مشخص آن را میتوان در عملکرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده کرد. در نظامهای سیاسی جهان برای جلوگیری از تمرکز قدرت و نیز رعایت جنبههای تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حکومت به سه شاخه تقنینی، اجرایی و قضایی تقسیم شدهاست.
البته این سه قوه هم در نظامهای سیاسی پارلمانی و هم در نظامهای سیاسی ریاستی با یکدیگر در ارتباط بوده و قوانین اساسی کشورها چگونگی روابط آنها با هم و نیز سازوکارهای کنترل آنها به وسیله یکدیگر را در نظر گرفتهاند که در عین تفکیک قوا نوعی همکاری یا ارتباط بین قوای سه گانه نیز از طریق تمهیدات حقوقی و سیاسی ایجاد شده تا در عین تمایز قوا کلیت حاکمیت ملی کشور بروز کند.
در نظام سیاسی پارلمانی که ارتباط بیشتری بین دو قوه مقننه و مجریه وجود دارد مجلس و پارلمان که نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب میشوند حق دارند کلیه اقدامات و عملکردهای قوه مجریه را زیر نظر بگیرند و از راه طرح سؤال، استیضاح و ایجاد کمیسیونهای تحقیق یا نهادهای نظارتی، چون دیوان محاسبات این قوه را کنترل کنند.
همچنین قوه مقننه حق دارد با صدور رأی عدم اعتماد هیأت وزیران یا یک وزیر را برکنار کند. البته به منظور ایجاد توازن بین دو قوه در نظام پارلمانی، قوه مجریه نیز از طرق مختلف همچون تنظیم و پیشنهاد لوایح قانونی یا حتی انحلال پارلمان، مجلس را کنترل میکند.
در نظام سیاسی ریاستی همچون نظام سیاسی آمریکا نیز قانون اساسی ترتیباتی برای استیضاح مقامات ارشد قوه مجریه از جمله رئیسجمهور و معاونش توسط کنگره در نظر گرفتهاست که در نهایت نیز میتواند به برکناری آنها از قدرت منجر شود.
شرایط استیضاح
استیضاح زمانی است که یک پرونده سیاسی برای وزیر یا وزرا گشوده میشود و در آن نمایندگان استیضاح کننده، وزیر یا وزیران را همراه با مؤاخذه به صحنه سیاسی مجلس فرا میخوانند تا به ایرادات وارده پاسخ گویند و پس از آن، موضوع اعتماد یا عدم اعتماد در مجلس نسبت به وزیر یا وزیران مورد بررسی قرار میگیرد و در خاتمه، با اکثریت آراء نمایندگان، مجلس اتخاذ تصمیم میکند.
در همین راستا وزرا و رئیس جمهور، چون مسؤولیت سنگینی در برابر امور اجرایی و سیاسی جامعه و کشور دارند، باید در نارساییها و کجرویها نیز در مقابل یک قوه ناظر پاسخگو باشند، تا از چهار چوب قانونی خود پا فراتر نبرند. تخطّی وزرا و رییس جمهور از مسئولیتهای فردی و جمعیشان، موجب طرح سؤال یا استیضاح برای آنان میشود.
فرق سئوال با استیضاح
سئوال معمولاً در قبال ابهاماتی که برای نمایندگان مجلس ایجاد شده، مطرح میشود که آنان با دعوت از وزرا یا رئیس جمهور با طرح سؤال ابهامات را از بین میبرند؛ به دنبال آن، موضوع فیصله پیدا میکند. ولی استیضاح در قبال خطاها و تخطّیهای قانونی وزیران یا رئیس جمهور است که به دنبال آن ممکن است موجبات عزل آنها از مقام خودشان فراهم شود.
استیضاح در قانون اساسی
اصل ۸۹ قانون اساسی در این باره میگوید:
الف) نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتوانند در مواردی که لازم میدانند هیأت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با امضای حداقل ده نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود.
هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیأت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را میدهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد؛ هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح عزل میشود.
در هر صورت وزرای مورد استیضاح نمیتوانند در هیأت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل میشود عضویت پیدا کنند.
ب) در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مرد استیضاح قرار دهند، رئیس جمهور باید ظرف مدت یکماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
اصل ۸۹ قانون اساسی که در بالا ذکر شد حاوی اکثریت مطالب استیضاح است، ولی در اینجا ذکر ۳ نکته حائز اهمیت است:
موضوع استیضاح
قانون اساسی موضوع استیضاح را محدود نکرده و اختیار آن را به نمایندگان واگذاشته است تا هر موردی را که بتوانند به عنوان استیضاح مطرح کنند، ممکن است موضوعات متعدّد و یا فقط یک مورد باعث استیضاح شود.
اختیاری بودن استیضاح
نمایندگان مجبور و مکلّف نیستند که در هر مورد اشکال و نقض قانون دیدند بلافاصله به طرح استیضاح مبادرت نمایند، ممکن است مصالح مملکت اقتضا کند که با تذکر یا طرح سؤال اشکال را مرتفع سازند و به نقض قانون خاتمه داده شود.
لزوم حضور وزیر مورد استیضاح
در قانون اساسی آمده است: «وزیر یا هیأت وزیران که استیضاح شدهاند باید ظرف ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شوند و به آن پاسخ گویند.»
این یک تکلیف مقرّر از جانب قانون اساسی است و آنها نمیتوانند پاسخ کتبی تهیه کنند و یا شخص دیگری را به جای خود برای پاسخگویی بفرستند.
جریان مذاکرات پیرامون استیضاح
در ابتدا بیانات استیضاح شدگان استماع میشود که به هر کدام یک زمان معینی اختصاص پیدا میکند. پس از آن رأی اعتماد به شور گذاشته میشود و اگر مجلس رأی عدم اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح داد آنها عزل میشوند، ولی در مورد رئیس جمهور پس از توضیحات کافی وی، بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیس جمهور، نسبت به کفایت یا عدم کفایت وی اخذ رأی میشود و اگر اکثریت دوسوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند، مراتب به رهبری ارجاع شده تا نتیجه قطعی عزل یا ابقاء رئیس جمهور اعلام شود.
استیضاح رئیس جمهور
در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیسجمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند، رئیسجمهور باید ظرف مدت یک ماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیسجمهور، اکثریت دو سوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیسجمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
- در مورد مجلس شورای اسلامی بیشتر بخوانید
مرور روزنامههای شنبه ۲۵ دی ماه
یارانه نقدی و کوپن در انتظار خانوارها، «اعتبارسنجی» جای «وثیقه» در گرفتن وام بانکی، خارج از ویلاهای مجلل هرمز! عادیسازی روابط ترکیه و ارمنستان پس از سی سال، زنجیره مقصران حادثه بهبهان، آغاز توافق ۲۵ ساله با چین از امروز، معلمان و بازنشستگان در تجمع سراسری، سفر پرحاشیه احمدینژاد به ترکیه، قاچاق۱۷میلیارد دلاری گردنکلفتها و دعوت امارات از رئیسی برای سفر به این کشور و جهش ۱۰ میلیارد دلاری درآمد نفتی، از مواردی است که موضوع گزارشهای خبری و تحلیلی روزنامههای امروز شده است.
کد خبر: ۱۰۹۹۰۶۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۰/۲۵
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس از اعلام وصول استیضاح بهرام عین اللهی وزیر بهداشت، در هیات رئیسه مجلس با ۲۲ امضا خبرداد.
کد خبر: ۱۰۹۷۹۸۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۰/۱۹
نایب رئیس اول کمیسیون اقتصادی مجلس در واکنش به اخبار منتشر شده در مورد استیضاح خاندوزی وزیر امور اقتصادی و دارایی گفت: استیضاح وزیر اقتصاد مطرح نیست.از وزیر اقتصاد دعوت شده تا با حضور در کمیسیون اقتصادی پاسخگوی سوال نمایندگان درباره آینده بازار بورس باشد.
کد خبر: ۱۰۹۴۰۷۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۹/۲۸
ما در یک دوران گذار هستیم، دوره اعضای قبلی شورای رقابت تمام شده و الان اعضای جدید در حال معرفی هستند. عضویت اعضای قبلی در شورای رقابت وجاهت قانونی ندارد.
کد خبر: ۱۰۹۴۰۶۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۹/۲۸
دولت سیزدهم اولین بودجه خود را با محوریت رشد اقتصادی و کنترل تورم تقدیم مجلس کرده است که در آن توجه ویژهای به بازار سرمایه و شرکتهای بورسی شده است.
کد خبر: ۱۰۹۳۹۲۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۹/۲۷
پروسه استیضاح نخستین وزیر صمت دولت سیزدهم، توسط لطف الله سیاهکالی، نماینده مردم قزوین، آبیک و البرز، کلید خورد.
کد خبر: ۱۰۹۳۸۴۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۹/۲۷
فراکسیون "الفتح" در پارلمان عراق از جمعآوری بیشتر امضاهای لازم برای استیضاح نخستوزیر این کشور خبر داد.
کد خبر: ۱۰۶۷۴۶۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۵/۱۱
رشیدی کوچی نوشت:
عضو کمیسیون امور داخلی و شوراهای مجلس در توئیتی به استیضاح وزیر نیرو به دلیل ترک فعل و عدم توجه به ساخت نیروگاه اشاره کرد.
کد خبر: ۱۰۶۲۸۸۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۴/۱۸
یک نماینده پارلمان اردن یادداشتی را برای بررسی رای اعتماد وزیر نیرو در پی قطعی برق در مه گذشته مطرح کرد.
کد خبر: ۱۰۵۶۶۴۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۳/۱۷
روز گذشته تعدادی از نمایندگان مجلس طرح استیضاح سعید نمکی وزیر بهداشت و درمان را تدوین و در کارتابل هیئت رئیسه قرار دادند.
کد خبر: ۱۰۴۶۹۷۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۱/۳۰
بیش از ۱۰ ماه از آغاز به کار یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی و تمرکز نمایندگان آن بر مسائل و مشکلات بازار سرمایه میگذرد؛ اما طرحها، ایدهها و تصمیماتی که نمایندگان این مجلس برای آنچه «بهبود اوضاع بورس» مینامیدند به جایی نرسیده است. استیضاح وزیر اقتصاد، طرح تشکیل مجمع سهامداران حقیقی، طرح اصلاح قانون اوراق بهادار، تحقیق و تفحص از بورس و استقلال بازار سرمایه از دولت تنها بخشهایی از اقدامات بورسی آنان بوده است که هیچکدام نهایی نشده است و حتی برخی از دستورکار خارج شدهاند.
کد خبر: ۱۰۴۳۶۶۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۱/۱۴
به دنبال انتشار برخی گزارشها در مورد امتناع فرماندار نیویورک برای ارائه آمار واقعی کشته شدگان کرونا در خانههای سالمندان، شمار زیادی از مردم آمریکا خواستار استیضاح وی شدند.
کد خبر: ۱۰۳۸۰۶۶ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۲/۱۲
چهل وسومین شهردار شهر بابل به دلیل برخی تخلفات مالی توسط دستگاههای امنیتی بازداشت شد.
کد خبر: ۱۰۳۷۴۰۴ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۲/۰۹
رئیس جمهوری سابق آمریکا در واکنش به تبرئه شدن در دادگاه سنا از اتهام «تحریک برای شورش» گفت جنبش تاریخی، میهنی و زیبای ما برای بزرگ جلوه دادن آمریکا، بار دیگر آغاز شده است.
کد خبر: ۱۰۳۴۲۹۳ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۲۶
سناتورهای آمریکایی طی رای گیری در پنجمین روز بررسی دومین استیضاح ترامپ وی را تبرئه کردند.
کد خبر: ۱۰۳۴۲۷۰ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۲۶
چهارمین روز محاکمه ترامپ در حالی با دفاعیات وکلای وی با تاکید بر متمم نخست قانون اساسی و آزادی بیان برگزار شد که بیش از ۶ هزار نیروی گارد ملی در اطراف کنگره حضور دارند.
کد خبر: ۱۰۳۴۰۱۳ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۲۵
خواکین کاسترو دادستان منتخب مجلس نمایندگان در محاکمه ترامپ، گفت تحریک ترامپ برای یورش به کنگره باعث شد تا ایران، روسیه و چین و حتی متحدانی چون کانادا، دموکراسی ما را به سخره گیرند.
کد خبر: ۱۰۳۳۸۴۷ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۲۴
مجلس سنای ایالات متحده روز سه شنبه (به وقت آمریکا) با اکثریت آرا به قانونی بودن نشست استیضاح «دونالد ترامپ» رئیس جمهور پیشین آمریکا رأی داد.
کد خبر: ۱۰۳۳۵۰۲ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۲۲
وکلای مدافع رئیس جمهور پیشین آمریکا در واکنش به درخواست مدیر کارزار استیضاح ترامپ مبنی بر «ادای شهادت» او در نشست سنا اعلام کردند که موکل آنها در این نشست شهادت نخواهد داد.
کد خبر: ۱۰۳۲۳۹۲ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۱۷
نخست وزیر مکلف کویت امروز، چهارشنبه اعلام کرد: برای تشکیل دولت جدید نیاز به "زمان" دارد. او از استیضاح ش در پارلمان که درخواستش ارائه شده است، استقبال کرد.
کد خبر: ۱۰۳۰۷۰۱ تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۱۱/۰۸