کلیات
عتکاف، اقامت در مسجد برای مدتی مشخص (دست‌کم سه روز) همراه با روزه است. ارکان این عبادت، ماندن در مسجد و روزه است و عبادت یا عمل خاص دیگری برای آن تعیین نشده است. نحوه اقامت و یا خروج از مسجد، احکام و شرایطی دارد که در کتاب‌های فقهی بیان شده است.
اعتکاف زمان مخصوصی ندارد، اما در روایات بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان، به‌ویژه دهه سوم آن بیان شده است. در ایران، از سال‌های نخست دهه هشتاد شمسی، اعتکاف در ماه رجب رایج شده و در ایام البیض (۱۳، ۱۴ و ۱۵) این ماه در مساجد بزرگ اکثر شهر‌های این کشور برگزار می‌شود. با توجه به اهمیت اعتکاف، کتاب‌هایی نیز به صورت مستقل درباره آن نوشته شده است.
معنای لغوی و اصطلاحی
اعتکاف از ماده «عکف» در لغت به معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و بزرگداشت آن است که در قرآن مجید نیز در مواردی در این مفهوم به کار رفته است. همچنین از همین ماده در قرآن، «عاکف» به معنای ساکن و مقیم (حج،۲۵) و نیز «معکوف» در مفهوم ممنوع و بازداشته شده (فتح،۲۵) کاربرد یافته است.
اعتکاف در شرع
اعتکاف در شرع، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است و تعریف جامع آن اقامت کردن برای حداقل ۳ روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرایط لازم است.
در اصطلاح متصوفه
در اصطلاح سالکان و متصوفه، اعتکاف، فارغ و تهی ساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیم کردن نفس به مولا است.
سابقه اعتکاف
با اینکه مسلمانان روش اعتکاف را از سنت پیامبر (ص) فراگرفتند، اما پیش از اسلام و از جمله در میان عرب، آیینی نزدیک به اعتکاف وجود داشته است؛ از جمله می‌توان به روایتی با این مضمون اشاره کرد که خلیفه دوم به حضرت رسول (ص) گفت: در دوران جاهلیت نذر کرده بودم شبی را در مسجد الحرام اعتکاف کنم و حضرت فرمود: تا به نذر خود وفا کند.
اعتکاف پیامبر
از اینکه پیامبر اکرم (ص) پیش از هجرت در مسجد الحرام اعتکاف کرده باشد اطلاعی در دست نیست، ولی در مدینه نخست در دهه اول رمضان، سال بعد در دهه دوم، و پس از آن در دهه سوم در مسجد معتکف می‌شدند و برای آن حضرت چادری در مسجد برپا می‌شد.
دوره صفویه
شیخ لطف‌الله میسی (م ۱۰۳۵) درباره اعتکاف در قزوین و اصفهان در دورهٔ صفویه می‌نویسد: «در قزوین و اصفهان بر اجراى اعتکاف اهتمام ورزیده و هدف ارجاع مردم به نور حقایق و دعا و توسل براى دوام حکومت علوى موسوى بوده است.»
احکام و شرایط اعتکاف
برای اعتکاف زمان مخصوصی معین نشده است، ولی براساس روایات، پیامبر (ص) در ماه رمضان اعتکاف می‌کرد. از همین رو، بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان، خاصه دهه سوم آن، دانسته شده است. امروزه در ایران سنت اعتکاف به‌ویژه در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵) رجب رواج دارد.
مدت
مدت اعتکاف نزد امامیه نباید از ۳ روز کوتاه‌تر باشد و اگر اعتکاف مستحب باشد، معتکف می‌تواند آن را قطع کند مگر در پایان روز دوم که واجب است آن را ادامه دهد یعنی روزهای دیگر واجب می‌شود. مراد از ۳ روز از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است.
به نظر مالک بن انس و شافعی معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود تا از آغاز شب در آنجا باشد. دیدگاه اهل سنت درباره مدت اعتکاف مختلف است و به نظر اکثر فق‌ها حداقلی برای اعتکاف نیست.
مکان
در روایاتی اعتکاف را خاص مسجد الحرام، مسجد النبی در مدینه و دو مسجد کوفه و بصره شمرده‌اند، اما روایاتی نیز وجود دارد که در آن‌ها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد، روا شمرده شده است. از این رو، در بین فق‌های امامیه فتاوای مختلفی در این زمینه وجود دارد.
نزد فقیهان متقدم، اختصاص جایگاه اعتکاف به مساجد چهارگانه غلبه داشته است، اما در سده‌های بعد این محدودیت تردید برانگیز شده است، چنانکه شهید اول و شهید ثانی گفته‌اند اینکه اعتکاف را فقط به مساجد اربعه منحصر کنیم سخنی ضعیف است. برخی از فق‌ها نیز اعتکاف در غیرمساجد اربعه را با قصد رجا و احتمال مطلوبیت به طور عام تجویز کرده‌اند.
در عصر حاضر بیشتر فق‌ها برگزاری اعتکاف در مساجد جامع و برخی دیگر از مساجد مهم شهر‌ها را مجاز می‌شمارند.
شرط روزه بودن
طبق فقه امامیه، روزه از ارکان اعتکاف است و فرد در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد؛ بنابراین، کسی که نمی‌تواند روزه بگیرد، مانند، مسافر، مریض و زن حایض یا نفساء و کسی که عمداً روزه نگیرد، اعتکافش صحیح نیست. با توجه به اینکه روزه‌گرفتن در روزهای عید فطر و عید قربان حرام است، اعتکاف در این روز‌ها یا دو روز قبل از عید به طوری که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست. لازم نیست روزه مخصوص اعتکاف باشد، بلکه هر روزهای مانند روزه قضا یا نذری کافی است.
حضور بانوان در اعتکاف
در بین اهل سنت، مالکی نیز روزه را لازم می‌داند. قول مشهور در میان حنفیه نیز همان است که اعتکاف بدون روزه تحقق نمی‌یابد، اما برپایه قولی دیگر در اعتکاف مستحب، روزه شرط دانسته نمی‌شود. محمد بن ادریس شافعی و نیز احمد بن حنبل (در نقل مشهور از او) اساساً در اعتکاف روزه را واجب نمی‌شمارند.
خارج نشدن از مسجد
در مدت اعتکاف، خروج از مسجد تنها در حد پرداختن به اموری خاص جایز است. مصالح عامی همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار، و یا رفع نیاز‌های شخصی، چون تهیه خوراک لازم و قضای حاجت از مصادیق این موارد شمرده شده است. در موارد مجاز نیز معتکف نباید در جایی بنشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود.
محرمات
در اعتکاف چند چیز از جمله مباشرت جنسی حتی در حد بوسیدن همسر، استفاده از عطر، خرید و فروش، مگر برای رفع حاجت و نیز مشاجره و جدال درباره امور دنیوی بر شخص معتکف حرام می‌شود. ارتکاب برخی از محرمات علاوه بر باطل کردن اعتکاف موجب کفاره نیز می‌گردد.
تألیفات درباره اعتکاف
اعتکاف به عنوان یکی از مباحث مهم در فقه عبادات، گاه موضوع تألیفاتی مستقل نیز قرار گرفته است. در خلال آثار فقهی شخصیت‌هایی متقدم، چون محمد بن ادریس شافعی و داوود اصفهانی تک‌نگاری‌هایی با عنوان «کتاب الاعتکاف» به چشم می‌خورد،چنانکه از فقیهان کهن امامی نیز کسانی، چون ابوالفضل صابونی و شیخ صدوق نوشته‌هایی با همین عنوان داشته‌اند. در فقه میانه و متأخر امامیه نیز از تک‌نگاری‌های موجود، می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
الاعتکافیه، از معین الدین سالم بن بدران بصری که یادکرد‌هایی از آن در منابع دیده می‌شود.
الاعتکافیه یا ماءالحیاه و صافی الفرات، از شیخ لطف الله میسی اصفهانی (درگذشت ۱۰۳۳ق) که به کوشش رسول جعفریان در مجلد اول از مجموعه میراث اسلامی ایران در ۱۳۷۳ش در قم به چاپ رسیده است.
الکفاف فی مسائل الاعتکاف، اثر مولی محمدجعفر شریعتمدار استرابادی (درگذشت ۱۲۶۳ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی نگهداری می‌شود.
الاعتکافیه، از سیدمحمدعلی شهرستانی (درگذشت ۱۲۹۰ق)، که آقا بزرگ تهرانی از وجود نسخه‌هایی از آن در برخی مجموعه‌های شخصی گزارش داده است. ۲۸
در مورد اعتکاف در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
