کلیات

در اعتقاد مسلمانان، اسراء و معراج به دو بخش از سفر شبانه حضرت محمد ص میان مسجدالحرام و مسجدالاقصی گفته می‌شود. لغت معراج در قرآن نیامده اما مفسران آیه اول سوره اسراء را مرتبط با این داستان می‌دانند. معمولاً مسجدالحرام با کعبه یا مکه یکسان محسوب می‌شود اما منظور از مسجدالاقصی مشخص نیست.

در آیه اول سوره اسراء، گفته شده «پاکا آن‌که بنده‌اش را در سفری شبانه از مسجدالحرام (محل مقدس عبادت) به مسجدالاقصی (دورترین محل عبادت) برد و در آن برخی از نشانه‌هایمان را به او عیان کردیم.» در منابع اسلامی پساقرآنی، آیه این‌گونه تفسیر شده که اشاره به «معراج» محمد در آسمان‌ها دارد. از آنجا که منظور «مسجدالاقصی» مشخص نیست، چند روایت مختلف در این باره شکل گرفته‌است. اتفاق‌نظر اسلام‌شناسان این است که در قدیمی‌ترین نسخه‌های داستان، منظور از «مسجدالاقصی» برابرِ بهشتی کعبه بوده و منظور از اسراء (سفر شبانه)، سفر از کعبه زمینی به کعبه آسمانی؛ در نسخه‌ای متاخرتر، «مسجدالاقصی» را با بیت‌المقدس که گفته می‌شود در اورشلیم واقع است، یکسان معرفی کردند و با ترکیب این داستان‌ها، قصه سفر شبانه محمد از مکه به بیت‌المقدس و از آنجا به آسمان‌ها به وجود آمده‌است.

آیه شصتم سوره اسراء به یک «رؤیا» نیز اشاره کرده اما ارتباط محکمی میان آن و معراج دیده نمی‌شود. آیات نود تا نود و سه همان سوره فهرستی از خواسته‌های مخالفان محمد برای ایمان آوردن به او را ذکر کرده‌اند که یکی از این خواسته‌ها، عروج به آسمان است؛ با این حال، قرآن در پاسخ به آنان نمی‌گوید که محمد به آسمان عروج کرد، بلکه صرفاً می‌گوید محمد بشری مانند شماست. همچنین، در همین سوره اشاره شده که محمد معجزه‌ای غیر از قرآن نخواهد آورد. به‌طور کلی دیدگاه قرآن نسبت به عروج انسان به آسمان‌ها منفی است و به تلاش دشمنان خدا برای ورود به بهشت با هدف جاسوسی و رانده‌شدن آن‌ها نیز اشاره کرده، هرچند آیه‌ای وجود ندارد که به صراحت معراج حضرت محمد ص را رد کرده باشد.

مفسران مسلمان گاه آیات ۱ تا ۱۸ سوره نجم و ۱۹ تا ۲۵ سوره تکویر را نیز با معراج مرتبط دانسته‌اند اما به نظر می‌رسد موضوعات آن آیات چیز دیگری است. باقی روایات ریشه در منابع خارج از قرآن، به خصوص احادیث، تفاسیر و سیره‌های حضرت محمد ص، دارد.

این منابع، ماجرا را به سه شیوه عمده تفسیر کرده‌اند؛ مطابق تفسیر اول که قدیمی‌ترین هم هست، اسراء و معراج مترادفند و مسجدالاقصی در بهشت واقع است. معمولاً در تفاسیر معاصر به این دیدگاه اشاره‌ای نمی‌شود. مطابق تفسیر دوم مسجدالاقصی همان بیت‌المقدس است؛ این تفسیر جزئیات و طرفداران بیشتری دارد. در این داستان، ابتدا فرشتگان قلب محمد را پاک می‌کنند و سپس او از مکه سوار بر حیوانی بالدار به نام براق که جبرئیل برایش آورده، ابتدا به بیت‌المقدس و بعد به آسمان‌ها می‌رود. مشخص نیست چرا در این تفسیر مسجدالاقصی را با بیت‌المقدس یکی دانسته‌اند و شاید ریشه در تبلیغات بنی‌امیه داشته باشد. تفسیر سوم هم از این قرار است که با توجه به کلمه «رؤیا» در سوره اسراء، معراج به صورت جسمانی نبوده‌است. هر سه گروه اعتقاد دارند منظور آیه اول سوره اسراء از «بنده» (عبد)، شخص حضرت محمد ص است.