کلیات

مَسجِد جَمْکَران، مسجدی منسوب به امام زمان(عج)، دوازدهمین امام شیعیان، در حاشیه شهر قم در ایران که گفته شده در قرن چهارم قمری به‌دستور وی ساخته شده است. بنا به گفته میرزا حسین نوری، محدث شیعه قرن چهاردهم، مسجد جمکران به دستور امام زمان(عج) و به‌دست شخصی به نام ابوالحسن از علمای قم بنا شده است. محدث نوری از دیداری سخن گفته است که حسن بن مثله جمکرانی با حضرت مهدی(عج) داشته و امام زمان(عج) دستور ساخت مسجد جمکران را داده است. میرزا حسین نوری، سال وقوع این رخداد را ۳۷۳ یا ۳۹۳ق دانسته و نقل روایت مذکور را به کتاب مونس الحزین شیخ صدوق نسبت داده است. با این حال برخی از محققان در انتساب مسجد جمکران به امام زمان تردید کرده‌اند و به دلایلی استناد جسته‌اند؛ از جمله نام نبردن کتب رجالی شیعه از کتاب مذکور و اشاره نشدن به این ماجرا در دیگر آثار شیخ صدوق.

برخی از مراسم‌های مذهبی مانند جشن نیمه‌شعبان، دعای توسل و دعای ندبه در این مسجد برگزار می‌شود و افرادی از مناطق مختلف ایران به‌ویژه در شب‌های چهارشنبه، در مسجد جمکران حضور می‌یابند. گفته شده است که حضور مردم در شب‌های چهارشنبه در مسجد جمکران از زمان شیخ محمدتقی بافقی، عالم شیعه دوره پهلوی رونق گرفته است؛ چرا که او به همراه شماری از طلاب، شب‌های چهارشنبه در مسجد جمکران به عبادت می‌پرداخت.

مسجد جمکران در دوره‌های مختلفْ تعمیر و بازسازی شده است؛ قدیمی‌ترین کتیبه موجود، به تعمیر آن در سال ۱۱۶۷ق اشاره دارد. مسجد تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش ساختمان کوچکی داشته، اما پس از آن توسعه زیادی یافته است. مجموعه مسجد جمکران از محوطه بیرونی، صحن اصلی، شبستان‌ها، مسجد مقام و ساختمان‌های اداری تشکیل شده است.

برای مسجد جمکران، اعمال عبادی مخصوصی ذکر شده است؛ از جمله دو رکعت نماز تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان. محدث نوری این اعمال را به امام زمان نسبت داده و شیخ عباس قمی به نقل از او در مفاتیح الجنان ذکر کرده است.

موقعیت و نامگذاری

مسجد جمکران مسجدی است در حاشیه شهر قم در ایران، و در فاصله حدود ۸ کیلومتری حرم حضرت معصومه (س). و به حضرت مهدی(ع)، امام دوازدهم شیعیان منسوب شده است. و به سبب نزدیکی به روستای جمکران، به مسجد جمکران شهرت یافته است این مسجد در گذشته با اتکا به سنگ مرمری که قدمگاه امام دوازدهم شیعیان دانسته می‌شد به «‌مسجد قدمگاه‌» مشهور بوده است. این مسجد به دلیل انتساب به امام زمان، «مسجد صاحب‌الزمان‌» نیز نامیده شده است.

انتساب به امام زمان(عج)

بر اساس نقل میرزا حسین نوری، محدث شیعه قرن چهاردهم، مسجد جمکران در قرن چهارم قمری به‌دستور امام زمان(عج) و به دست شخصی به نام سید ابوالحسن از علمای قم بنا شده است. محدث نوری از حسن بن مثله جمکرانی نقل کرده که در یک شب سه‌شنبه از ماه رمضان سال ۳۹۳ق خدمت امام زمان رسیده و در این دیدار، امام زمان از وی خواسته که از حسن بن مثله درخواست کند که دیگر در این زمین (زمینی که بعدها مسجد جمکران در آن ساخته شد) کشاورزی نکند و به سید ابوالحسن که از علمای قم بوده بگوید که با دریافت مبالغی که حسن بن مثله از کشاورزیِ چند ساله در زمین مذکور به دست آورده، در آنجا مسجدی بنا کند. بر این اساس، پس از این ماجرا سید ابوالحسن مسجدی با سقفی از چوب در مکانی که حدود آن به وسیله امام زمان مشخص شده بود، احداث کرده است.

منابع ذکر ماجرا

داستان ساخت مسجد جمکران در کتاب‌های محدث نوری مانند کلمه طیبه، نجم الثاقب، مستدرک الوسائل و جنة المأوی نقل شده است. محدث نوری، داستان را به کتاب تاریخ قم نسبت داده و نوشته که تاریخ قم آن را از کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین اثر شیخ صدوق نقل کرده است. محدث نوری همچنین در مستدرک الوسائل‌ گفته است که این داستان را در حاشیه کتاب نقد الرجال به خط محمدعلی بهبهانی (۱۱۴۴-۱۲۱۶ق) فرزند وحید بهبهانی دیده که آن را به کتاب مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین نسبت داده است.

تردیدها

محدث نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق)، سال ساخته‌شدن مسجد جمکران را در برخی از آثار خود ۳۹۳ق و در برخی دیگر ۳۷۳ق دانسته است. ناصر الشریعه، نویسنده کتاب تاریخ قم، احتمال داده که واقعه مذکور صد سال پیشتر و در سال ۲۹۳ق رخ داده باشد. محدث نوری در حاشیه کتاب نقد الرجال هم همین تاریخ را ذکر کرده است.

برخی از محققان در صحت ماجرای انتساب مسجد جمکران به امام زمان(عج) تردید کرده‌اند؛ علی دوانی اشاره نشدن به کتاب مونس الحزین شیخ صدوق در کتب رجالی، نبود این ماجرا در ترجمه پنج باب موجود کتاب تاریخ قم و اشاره نکردن شیخ صدوق به آن در دیگر آثارش را از ایرادات مطالبی می‌داند که در این باره نقل شده است.

اعمال عبادی مسجد جمکران

برای مسجد جمکران اعمال عبادی مخصوصی ذکر شده است؛ نماز تحیت مسجد، و نماز امام زمان؛

• دو رکعت اول به نیت نماز تحیت مسجد است. در هر رکعت آن یک بار سوره حمد و هفت بار سوره قل هو الله خوانده می‌شود و ذکر رکوع و سجود، هفت مرتبه تکرار می‌شود.
• دو رکعت دوم به نیت نماز امام زمان، در هر رکعت این نماز، آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» صد بار تکرار می‌شود و بعد از آن بقیه سوره حمد و سپس سوره توحید قرائت می‌شود. سپس در رکوع، ذکر سُبحانَ رَبّی العَظیمِ و بِحَمدِهِ و در سجده، ذکر سُبحانَ رَبّی الاَعلی و بِحَمدِهِ، هفت مرتبه تکرار می‌‌شود. پس از سلام نماز، یک بار ذکر لا اله الا الله گفته می‌شود و سپس تسبیحات حضرت زهرا ادا می‌شود و نمازگزار پس از آن باید در سجده، صد بار صلوات بفرستد.

محدث نوری، صدور اعمال مسجد جمکران را به امام زمان نسبت داده و از او نقل کرده که «مردم به این مکان رغبت کنند و آن را عزیز بدارند». چنانکه او نوشته، کسی که این چهار رکعت نماز را در مسجد جمکران به جا بیاورد، مانند کسی است که در کعبه نماز خوانده است. شیخ عباس قمی این اعمال را به نقل از استادش محدث نوری در مفاتیح الجنان آورده است. علی دوانی، تاریخ‌نگار و محقق ، به تبع تردید در انتساب مسجد جمکران به امام زمان(عج)، در انتساب این اعمال به وی نیز تردید کرده است.

شب‌های چهارشنبه و مراسمات

مسجد جمکران، محل برگزاری برخی از مراسمات مذهبی مانند جشن نیمه شعبان است. همچنین شب‌های جمعه، دعای کمیل، صبح‌های جمعه دعای ندبه، و شب‌های چهارشنبه، دعای توسل در این مسجد برگزار می‌شود. و افرادی از مناطق مختلف، به‌ویژه در ایام مذکور در مسجد حاضر می‌شوند. گفته شده، تعداد آنها سالانه به ۱۵ میلیون نفر می‌رسد.

علی‌اصغر فقیهی، نویسنده مجموعه ۵ جلدی تاریخ جامع قم در سال ۱۳۵۰ش، مسجد جمکران را از بارونق‌ترین مساجد ایران در آن زمان دانسته که در شب‌های چهارشنبه افرادی از شهرهای مختلف ایران مانند تهران و قم در این مسجد حاضر می‌شده‌اند. او رونق گرفتن مسجد جمکران را مدیون توجه آیت‌الله محمدتقی یزدی بافقی دانسته که عصرهای سه‌شنبه به همراه گروهی از طلاب با پای پیاده به مسجد جمکران می‌رفت و نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می‌کرد و شب را تا صبح در آنجا به عبادت می‌پرداخت. به گفته ناصرالشریعه، پیشتر در شب‌های جمعه افرادی از قم در این مسجد به عبادت می‎‌پرداخته‌اند.

تاریخچه و تحولات

بر پایه حکایتی که میرزا حسین نوری نقل کرده، ساخت مسجد جمکران به قرن چهارم قمری برمی‌گردد. سید حسین مدرسی طباطبایی احتمال داده که مسجد جمکران همان مسجد خطّاب اسدی باشد که به گفته تاریخ قم در اوایل قرن دوم قمری در روستای جمکران ساخته شد. برخی دیگر از محققان، مسجد جمکران را غیر از مسجد مذکور دانسته‌ و بر پایه نقل محدث نوری، ساخت آن را در قرن چهارم می‌دانند.

با این حال، در منابع تاریخی، درباره مسجد جمکران اطلاعاتی وجود ندارد. تنها در کتاب خلاصة التواریخ، ضمن بیان وقایع سال ۹۸۶ق، در شرح حال میرغیاث الدین محمد میرمیران آمده است که او به هنگام توقف در روستای لَنجَرودِ قم، گاهی در مکانی که مَقامِ امام زمان خوانده شده، در جمکران اعتکاف می‌کرد. به گفته علی‌اصغر فقیهی، تاریخ‌پژوه معاصر، منظور او از آن مقام، مسجد جمکران بوده است.

تعمیر مسجد

مسجد جمکران در دوره‌های مختلف تعمیر و بازسازی شده است؛ بنا بر کتیبه‌ای که با تاریخ ۱۱۶۷ق موجود است، میرزا علی‌اکبر جمکرانی در سال ۱۱۶۷ق مسجد را تعمیر کرده است. همچنین بر اساس کتیبه مذکور، بنا در آن زمان شامل مسجدی به ابعاد ۱۷×۵ متر، در جنوبِ صحنی به ابعاد ۱۷×۱۳ متر بوده است. بعدها علی‌قلی جمکرانی، ساخت یک طرف صحن مسجد را آغاز کرده، ولی صحن نیمه‌تمام مانده تا آنکه علی‌اصغرخان اتابک در اوایل حکومت مظفرالدین شاه قاجار (۱۲۳۲-۱۲۸۵ش) آن را تعمیر کرد. شیخ محمدتقی بافقی (درگذشته ۱۳۲۵ش) از علمای قم در دوره پهلوی، تعمیراتی در مسجد انجام داده است.‌ همچنین فردی به نام سید محمد آقازاده، در سال ۱۳۳۲ش، قسمت‌هایی از مسجد را تعمیر کرد و تالاری در جنوب صحن آن احداث نمود.

در قسمت جنوب شرقی مسجد، گلدسته آجری به ارتفاع ۱۷ متر قرار داشته که با استناد به کتیبه‌ای، در ۱۳۱۸ش ساخته شده است.

توسعه بنا در جمهوری اسلامی

مسجد جمکران با واحدهای مختلفی مانند واحد مراسم و تبلیغات، روابط عمومی، کتابخانه، انتشارات، ثبت کرامات و نذورات و هدایا، اداره می‌شود و محمدحسین رحیمیان، تولیت مسجد جمکران را بر عهده دارد. پیش از او، ابوالقاسم وافی عهده‌دار مدیریت مسجد جمکران بوده است.

معماری و ساختمان

مجموعه مسجد جمکران از قسمت‌های مختلفی مانند مسجد مقام، شبستان‌ها، صحن اصلی و ساختمان‌های تشکیلات ادرای تشکیل شده است.

مسجد مقام

ساختمان شبستان اصلی مسجد جمکران، مسجد مَقام نامیده می‌شود و حدود ۱۱۰۰ متر مربع مساحت دارد. ایوان ورودی مسجد، از طریق سه ورودی به شبستان راه دارد و در اطراف ایوان، دو مناره‌با ارتفاع ۶۰ متر قرار دارد. شبستان دارای هشت ستون است که گنبد مسجد با سازه‌ای فلزی بر فراز آنها استوار شده است. در ساقه گنبد، ۲۳ پنجره تعبیه شده است که نور شبستان را تأمین می‌کنند. سطح خارجی گنبد نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده و با کتیبه‌های تهلیل و تُرَنج‌هایی با عبارت «یا مهدی ادرکنی» در داخل آن، تزئین شده است. سطح داخلی گنبد مزین به کاشی‌های معرق با تلفیق آجر است. همچنین ستون‎ها، محراب و ایوان ورودی شبستان و دو مناره اطراف آن با کاشی‌های معرق و مقرنس‌کاری تزیین شده است.

صحن اصلی

مسجد جمکران، شش ورودی دارد که ورودی شمال شرقی، مستقیما به شبستان اصلی مسجد می‌رسد. در اطرف صحن، مناره‌هایی ساخته شده که بنا به گفته مسئولان مسجد جمکران، تعداد آنها به ۱۴ خواهد رسید.

شبستان‌ها

• شبستان‌های غربی و شرقی: در دو طرف مسجد مقام، دو شبستان وجود دارد که هر کدام با ۴ هزار متر مربع زیربنا در دو طبقه ساخته شده‌اند. قسمت‌های داخلی این شبستان‌ها آیینه‌کاری شده است و هریک دارای دو گنبد قرینه‌اند.

چاه عریضه

بنا بر گزارش برخی از سایت‌های خبری، این چاه در آبان سال ۱۳۹۹ش تعطیل شده است.

مطالعه بیشتر

کتاب مسجد مقدّس جمکران: تجلیگاه صاحب الزمان، جعفر میرعظیمی در این کتاب ابتدا به تاریخچه مسجد جمکران پرداخته سپس سخنان برخی از علما و مراجع تقلید را درباره آن ذکر کرده است. در ادامه برخی از کراماتی که در این مسجد به وقوع پیوسته و نیز اشعاری در تکریم مسجد گرد آورده است. انتشارات مسجد جمکران این کتاب را چندین بار چاپ کرده است.

منبع: ویکی شیعه

• در مورد مسجد الاقصی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید