کلیات

حَق‌ُّالناس یا حقوق عباد به حقوق مردم برعهده انسان اشاره دارد. حق الناس در مقابل حق‌الله است که به حقوق خدا بر ذمه بندگان می‌پردازد. حق‌الناس به حقوق مالی اختصاص ندارد و جان و آبروی افراد را نیز دربرمی‌گیرد. حق‌الناس را به دو قسم محض مانند جان و مال مردم و غیر محض مانند سرقت و قذف که دو جنبه حق‌الناس و حق‌الله را همزمان دارد، تقسیم کرده‌اند.

امام سجاد(ع) در رساله حقوق، بیش از پنجاه حق و تکلیف را که برعهده انسان است ذکر کرده است. در احادیث، بودن حق الناس بر ذمه انسان را باعث مستجاب نشدن دعا دانسته‌اند.

حق‌الناس با توبه و شهادت در راه خدا بخشیده نمی‌شود بلکه باید جبران شود یا صاحب‌حق آن را ببخشد. در احکام قضایی دین اسلام، میان حق‌الناس و حق‌الله تفاوت‌هایی وجود دارد؛ مثلا اجرای حکم در حق‌الناس به درخواست صاحب‌حق نیاز دارد؛ ولی در حق‌الله مشروط به مطالبه کسی نیست و اینکه حق‌الناس مبتنی بر دقت و احتیاط‌ است؛ ولی حق‌الله مبتنی بر آسان‌گیری و تخفیف.

مفهوم‌شناسی

در دین اسلام حقوق به حق‌الناس و حق‌الله تقسیم می‌شوند. مراد از حق‌الناس، حقوق مردم بر ذمه انسان است که در مقابلِ حقوق خدا بر ذمه(عهده) انسان قرار می‌گیرد. حق‌الناس‌ها به نوعی حق‌الله محسوب می‌شوند؛ ولی هنگامی که این اصطلاح در برابر حق‌الله به کار می‌رود، منظور از آن تنها دسته‌ای از حقوق است که به حق مردم بر انسان اشاره دارد.

در منابع حدیثی و فقهی، برای اشاره به حق‌الناس از عناوینی چون حق عِباد، حق آدمی،حق آدمیّین و حقوق مسلمین نام شده است.

مصادیق

برخی فقیهان، حق‌الناس را بر دو نوع دانسته‌اند: حق‌الناسِ محض، مانند رعایت جان و مال مردم و حق‌الناس غیرمحض یعنی حقوقی که هر دو جنبهٔ حق‌الله و حق‌الناس را دارند؛ مانند سرقت، تعزیر و قذف.

حق‌الناس به حقوق مالی اختصاص ندارد و جان و آبروی افراد را نیز در برمی‌گیرد. از این‌رو غیبت، تهمت، سخن‌چینی و ناراحت‌کردن بی‌جای مردم را هم حق‌الناس شمرده‌اند. در روایتی از امام سجاد(ع) که به رساله حقوق شناخته می‌شود، بیش از پنجاه حق و تکلیف نسبت به دیگران ذکر شده است.