کلیات 

توبه به معنای بازگشت بنده به سوی خدا، یکی از اصطلاحات پرتکرار در قرآن و روایات است. در ۶۹ آیه قرآن به موضوع توبه پرداخته شده و با بیان محبت الهی نسبت به توبه‌کنندگان، مردم را به توبه نصوح دعوت می‌کند. در احادیث نیز جایگاه و اهمیت توبه مورد تأکید قرار گرفته و از تأخیر آن نهی شده است. در بخش دیگری از احادیث، با تقسیم گناهان به حق اللهی و حق الناسی راه‌های توبه از اقسام گناهان بیان شده است.
توبه درجاتی دارد که پایین‌ترین مرتبه آن توبه از گناهان است، درجات بالاتر آن، توبۀ از غفلت، توبه از توجه به غیر خدا، و توبۀ از مشاهدۀ غیر حق تعالی است.


واژه شناسی

توبه به معنای «بازگشت» است. این کلمه در قرآن گاه برای انسان به کار رفته است و گاه برای خدا که در این موارد با حرف اضافه‌های متفاوت به کار می‌رود. این فعل وقتی برای انسان به کار می‌رود «تابَ إلَی اللهِ» به معنای بازگشت بنده از گناه به سوی خداوند است؛ و وقتی درباره خداوند به کار می‌رود («تابَ اللهُ عَلَیهِ») به معنای غفران و بخشش خداوند نسبت به بنده و دادن توفیق توبه به اوست.

توبه در قرآن کریم

علاوه بر اینکه نام نهمین سوره قرآن کریم سوره توبه است، این واژه و مشتقات آن ۸۷ مرتبه و در ۶۹ آیه مورد استفاده قرار گرفته‌اند.  قرآن پذیرش توبه را مخصوص کسانی می‌داند که در اثر نادانی کار ناشایستی انجام داده‌اند، ولی به محض توجه توبه کرده‌اند،  اما توبه کسانی که تا لحظه مرگ به کار‌های ناشایست ادامه داده و هنگام مرگ به دنبال توبه هستند را مقبول نمی‌داند.
توبه همیشه به دنبال گناه نیست، بلکه قرآن کریم در جایی اعلام می‌کند که خداوند، توبه پیامبر (ص) و مهاجرین و انصاری که از او پیروی کردند را پذیرفت، بدون آنکه سخن از گناهی از آنان شده باشد. بنابراین، گاهی توبه به دنبال گناه است و گاه به معنای نگاه و رحمت ویژه خداوند به چیزی.

امام صادق (ع) فرمود:
توبه ریسمان خداوند است و یاری و کشش عنایت و لطف اوست و بنده باید پیوسته و در همه حال در حال توبه باشد. هر گروهی توبه مخصوصی دارد؛ توبه پیامبران الهی از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است؛ و توبه اولیاء از عوارض رنگارنگ تصور و خاطر آن‌ها است؛ و توبه برگزیدگان حق از استراحت و فراغت و غفلت و است و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص از مشغول بودن به غیر پروردگار است؛ و توبه عوام و عموم مردم از گناهان و معاصی و خلاف‌ها است.

مصباح الشریعه، ترجمه مصطفوی، ص۳۵۲
توبۀ خدا و توبۀ بنده
در آیه ۱۱۸ سوره توبه، «..  وَ ظَنُّوا أَنْ لامَلْجَأَ مِنَ اللهِ الاّ اِلَیهِ ثُمَّ تابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُوا اِنَّ اللهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحیم»، توبۀ بنده بین دو توبۀ خداوند قرار دارد، به این معنا که ابتدا خدا به سوی بنده باز می‌گردد و توفیق توبه به وی می‌دهد، سپس بنده توبه می‌کند. آنگاه خداوند توبه بنده را می‌پذیرد و او را مورد بخشش قرار می‌دهد.

توبه نصوح

در آیه‌ای از قرآن، از مردم خواسته شده تا به سوی خداوند توبه نصوح کنند: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحا (ترجمه:‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به درگاه خدا توبه‌ای راستین کنید. سوره تحریم، آیه۸)
با توجه به ریشه سامی واژه نصوح و نیز سیاق آیه، این واژه می‌تواند از ماده «نصح» و به معنای «پاک و خالص»، یا به معنای «با دوام، با ثبات» باشد. بر این اساس، توبه نصوح توبه‌ای است که همراه با پاکی و خلوص نیت باشد یا توبه‌ای است که با دوام بوده و شکسته نشود که معنای دوم، مشهورتر است. به همین جهت، توبه نصوح توبه‌ای دانسته شده که توبه‌کننده در آن قصد دوام و پایداری دارد.
بنا بر احادیث، شرط اساسی توبه نصوح بازنگشتن توبه‌کننده به سوی آن گناه ذکر شده و از نتایج آن، پوشانده شدن گناهان توبه‌کننده است، به گونه‌ای که اثری از آن نزد هیچ شاهدی باقی نمی‌ماند، نه فرشتگان ناظر بر اعمال انسان و نه اعضا و جوارح و مکانی که در آن مرتکب گناه شده است.

توبه در احادیث

پیامبر اکرم (ص) فرمود:
نشانه توبه کننده چهار است: عمل خالصانه برای خدا، رها کردن باطل، پایبندی به حق و حریص بودن بر کار خیر.

تحف العقول، ص۲۰
احادیث فراوانی از طریق راویان شیعه و سنّی نقل شده که در آن‌ها ماهیت توبه، اهمیت آن، محبوبیت توبه و توبه‌کننده نزد خداوند و اشتیاق خداوند به توبه بندگان مطرح شده است. برای نمونه، در یک حدیث آمده است که خداوند سه ویژگی به توبه کنندگان عطا کرده که اگر تنها یکی از آن سه را به همه اهل آسمان و زمین اعطا می‌کرد به واسطه آن نجات می‌یافتند. نکات مهم دیگری که در احادیث مطرح شده عبارت است از: نهی از به تأخیر انداختن توبه، اشاره به اینکه اصرار بر گناه در حکم استهزای توبه است، و تأکید بر مداومت بر توبه. روایات متعددی نیز در باب احکام و شرایط توبه از گناهان مختلف وجود دارد.
بر اساس برخی روایات، پذیرش توبه از جانب خداوند مشروط به پذیرش ولایت ائمه معصومین علیهم‌السلام است.

توبه در فقه اسلامی

در منابع فقهی مذاهب اسلامی، همواره بر وجوب توبه از گناهان تأکید شده است و وجوب آن فوری دانسته شده است.
برخی از فق‌ها برای توبه آداب خاصی نیز ذکر کرده‌اند. مثلا برخی غسل توبه را در شمار غسل‌های مستحب و نماز توبه را در شمار نماز‌های مستحبی آورده‌اند.

توبه از انواع گناهان

در منابع فقهی، اقسام گناهان و طریق توبه از هریک و نیز اثر توبه در کیفر‌های دنیوی مطرح شده است. بر این اساس، در ابتدا تعیین می‌شود که گناه صرفاً در محدوده حق الله است یا علاوه بر آن جنبه حق الناس نیز دارد.

حق الله

اگر توبه از معصیتی باشد که صرفاً حق‌اللّه و از واجبات عبادی است، چنانچه از واجباتی باشد که می‌شود آن را جبران کرد، مانند قضا کردن نماز یا روزه‌ها، باید علاوه بر ندامت و تصمیم بر ترک گناه، در صدد جبران آن واجب نیز برآید و اگر در زمان توبه قادربه جبران آن نیست باید قصد کند که هرگاه توانست جبران کند و در صورت بروز نشانه‌های مرگ باید وصیت کند. اگر میزان واجباتی را که ترک کرده نداند، باید میزانی را که یقین به ترک آن دارد قضا کند.
در توبه از گناهانی که حد یا تعزیر دارند (مانند زنا یا شرب خمر) اگر قبل از اثبات معصیت نزد حاکم شرع توبه کند، توبه وی بین او و خداوند پذیرفته شده و حد و تعزیر از وی ساقط می‌شود. در چنین مواردی، اقرار به گناه واجب نیست، بلکه اقرار نکردن مستحب است. اما چنانچه جرم وی به واسطه اقرار خودش نزد حاکم شرع اثبات شود و پس از آن توبه کند، حاکم در اجرای حد و بخشودن وی اختیار دارد و اگر گناه وی به واسطه شهادت شهود نزد حاکم ثابت شود و پس از آن توبه کند، حد و تعزیر از وی ساقط نمی‌گردد.
درصورتی که فرد مرتکب فعل حرامی شود که حد یا تعزیر ندارد (مانند دروغی که به واسطه آن ضرری به دیگری نرسد) پشیمانی و عزم بر ترک گناه کافی است.

حق الناس

پیامبر اکرم (ص) فرمود:
عدالت نیکو است، اما از دولتمردان نیکوتر، سخاوت نیکو است، اما از ثروتمندان نیکوتر؛ تقوا نیکو است، اما از علما نیکوتر؛ صبر نیکو است، اما از فقرا نیکوتر، توبه نیکو است، اما از جوانان نیکوتر و حیا نیکو است، اما از زنان نیکوتر. نهج الفصاحه ص۵۷۸، ح ۲۰۰۶
هر گناهی جنبه حق الله دارد، اگر علاوه بر حق‌اللّه جنبه حق الناس نیز داشته باشد، در همه آن‌ها باید جنبۀ حق اللهی را با پشیمانی و عزم بر ترک گناه جبران کند و در بخش حق الناسی چند حالت دارد:
اگر گناه زبانی باشد (مانند قَذْفْ،  تهمت و غیبت) لازم است از کسی که به او تعرض شده حلالیت طلبیده شود. برخی معتقدند چنانچه صاحب حق، به قذف یا تهمت یا غیبت علم نداشته باشد نیازی به عذرخواهی از او نیست، بهتر است از طرف او استغفار کند و به درگاه خداوند تضرع نماید تا توبه‌اش پذیرفته شده و در قیامت از تبعات گناه در امان بماند.
در گناهانی که ضرر و زیان بدنی به کسی وارد شده (همچون کتک زدن یا قتل) احکامی مانند قصاص و دیه اجرا خواهد شد، مگر آنکه صاحب حق از حق خود گذشت کند.
در گناهانی که ضرر و زیان مالی به کسی وارد شده (مثل دزدی،  کم‌فروشی،  ربا)، جبران زیان مالی، به تفصیلی که در منابع فقهی مذکور است، واجب است.

توبه از اعتقادات باطل

در باره توبه از اعتقادات باطل، اگر دیگران علم به اعتقاد باطل وی پیدا نکرده باشند، توبه بین او و خدا کفایت می‌کند. اگر دیگران از اعتقاد باطل وی آگاهی یافته باشند و او دیگران را هم به پذیرفتن عقیده باطل خود دعوت نموده باشد، باید کسانی را که علم به عقیده باطل وی داشته‌اند، از فساد عقیده خود و دست کشیدن از آن باخبر کند. اگر کسانی به واسطه دعوت وی به عقاید باطل گرویده باشند، باید علاوه بر آگاه نمودن آنان از بطلان عقیده‌اش، آنان را نیز به رها کردن آن عقیده فراخواند.
در باب توبه از بدعت، بر اساس برخی روایات، فرد بدعتگذار تا زمانی که همه کسانی را که به واسطه بدعت وی گمراه شده‌اند از فساد عقیده‌اش آگاه نکند و آن‌ها را به راه راست نخواند، توبه‌اش پذیرفته نیست.

توبه از ارتداد

در فقه امامیه، توبه مرتد فطری در دنیا پذیرفته نیست هرچند اگر راستین باشد در پیشگاه خدا مقبول است.  مرتدِ ملی ابتدا توبه داده می‌شود و چنانچه نپذیرفت حدّ ارتداد بر او جاری می‌گردد.

مراتب توبه

توبه درجات متعددی دارد: توبه از کفر، توبه از گناهان کبیره، توبه از گناهان صغیره، توبه از فکر گناه، توبه از ترک اولی، توبه از غفلت، توبه از غیر خدا، و توبه پیامبران که توبه از اضطراب سِرّ است.