کلیات
ولایت بدخشان (ساسانی: بَدَخش؛ پهلوی: bythš؛ اشکانی: bthšy؛ پارسی میانه: pituaxou) یکی از ۳۴ ولایت افغانستان است که در شمالشرقی آن واقع شدهاست. بدخشان از سطح دریا ۱٬۸۰۰ متر ارتفاع دارد و مرکز آن شهر فیضآباد است. این ولایت دارای مرز بینالمللی از شمال با تاجیکستان از شرق با چین و از جنوب با پاکستان است. ولایت بدخشان با ۲۸ وُلُسوالی، پر ولسوالیترین ولایت افغانستان میباشد.
این ولایت در ۴۷۰ کیلومتری کابل واقع است. بدخشان از جنوب با ولایتهای پنجشیر، و کاپیسا و از غرب با ولایت تخار هممرز است. مساحت بدخشان بیش از ۴۷٬۴۰۳ کیلومتر مربع میباشد و جمعیت آن بیش از یک میلیون نفر برآورد شدهاست.
نام
بدخشان از نظر ریشهشناسی از واژهٔ فارسی میانه (badaxš) که یک عنوان رسمی است، گرفته شدهاست. حروف (ān) که در آخر آن آمدهاست پسوندی است که برای نشان دادن منطقهٔ جغرافیایی بکار میرود؛ بنابراین کلمهٔ بدخشان (badaxšān) به معنای متعلق بودن این منطقه به شخصی به نام بدخش (badaxš) است.
در زمان ساسانیان به این منطقه بِدِخش bidix و در زمان اشکانیان bthšy میگفتند؛ در سنگنوشتههای ساسانی در کعبهٔ زرتشت این نام بهشکل Bałasakan نیز آمدهاست. نام بدخشان، در زبان پهلوی بهصورت bythš، در سنگنوشتههای پارسی میانه بهصورت pitiaxou، در زبان یونانی بهصورت bdeašx، در زبان ارمنی بهصورت pəṭaḥšā یا afṭaḥšā و به زبان سریانی بهصورت مُفَتِّش آمدهاست. این نام در منبع چینی از سدهٔ هفتم میلادی به صورت Po-to-chang-na ثبت شدهاست.
بدخشان از نخستین دورههای روزگار باستان به بعد منبع لاجورد بوده و معادن یاقوت آن نیز شهرت داشتهاند. واژهٔ فرانسوی «balais» و انگلیسی «balas» که نام گونهای از یاقوت بوده ریشه در همین واژهٔ بدخش دارد که در برخی از زبانهای ایرانی شرقی، حرف d به حرف l تبدیل شدهاست.
بدخشان در اشعار بیشتر شاعران به کیفیت لعل خویش مشهور است. چنانچه فرخی سیستانی میسراید:
گر سنگ همه لعل بدخشان بودی | پس قیمت سنگ و لعل یکسان بودی | |
ارغوان لعل بدخشی دارد اندر مرسله | نسترن لولوی لالا دارد اندر گوشوار |
مردم
باشندگان این ولایت را اکثراً تاجیکها و پس از آن پامیریها، ازبیکها، هزارهها و قیرقیزها تشکیل دادهاست و زبانهای رایج در این ولایت عبارتند از زبانهای فارسیدری، زبانهای پامیری، ازبیکی و قرقیزی میباشند.
در بدخشان زبانهای دیگری به نام زبانهای پامیری (از خانوادهٔ زبانهای ایرانیشرقی) هنوز زنده هستند و مردم به آنها گفتار میکنند. در ناحیهٔ پامیر نیز عدهٔ اندکی به زبان قرقیزی سخن میگویند.
همچنین عده اندکی از پشتونها و ازبکهای کوچنشین و نیمهکوچنشین نیز که به این ولایت مهاجرت کردهاند در این ولایت ساکن هستند. عدهٔ کمی از مسلمانان روسی نیز پس از جنگ شوروی و افغانستان در دههٔ ۱۹۸۰ نیز در این ولایت ساکن شدهاند. بیشتر مردم، پیرو مذهب اهل سنت هستند و عدهای از پامیریها نیز پیرو مذهب تشیع اسماعیلی هستند.