شیوه الگوی "اقتصادی خویشاوندی" نتیجه توزیع رانت است
حسین راغفر
این ها، افرادی هستند که ازشان استفاده می شود و اگر لازم باشد می توان آنها را در شرایطی قربانی یک مصلحت بزرگتر هم کرد. البته پیدایش این شخصیت ها این گونه نیست که در نظام خویشاوندی این امتیازات را بگیرند و تنها به نفع خود استفاده کنند، آنها که این منافع را توزیع می کنند و در اشکال آن هم سهیم می شوند. همین آقای 25 هزار میلیارد تومانی، در حالی ظرف مدت پنج سال به این نقطه رسیده است
اقتصاد ایرانی: به اعتقاد حسین راغفر از اقتصاددانانی که پژوهش های بسیاری در زمینه فساد و عدالت اجتماعی انجام دادهاست، پدیده های مانند بابک زنجانی و رضا ضراب محصول نظام خویشاوندی دراقتصاد ایران است. او می گوید:« این روزها خبری که زیاد شنیده می شود، ماجراهای رضا ضراب در ترکیه و بابک زنجانی، جوان میلیارد ایرانی است که البته شب دوشنبه دادستانی اعلام کرد، بازداشت شده است. در مورد این موضوع باید گفت، اصلی ترین دلیلی که باعث می شود، افرادی مانند رضا ضراب ها، بابک زنجانی ها و به طور کلی فساد اقتصادی به وجود آید، توزیع منابع درآمد های نفتی است. البته روش این توزیع، شیوه الگوی «اقتصادی خویشاوندی» را در کشور شکل داده که در بحث اقتصاد سیاسی موضوع کاملا شناخته شده ای است.» راغفر بیان داشت:« در این الگو، افراد، به قدرت و به کسانی که در موقعیت های تصمیم گیری سیاسی هستند، نزدیک می شوند. به این ترتیب آنها می توانند از برخی مزیت های تصمیم های سیاسی برخوردار شوند تا برایشان بازدهی های بالاتری از نرخ های فعالیت ها در بازار و دیگر فعالیت های متعارف اقتصادی داشته باشد. این امتیازات هم به این صورت است که عمده ترین آن به صورت سرمایه، بیشتر در نظام بانکی، وام هایی با نرخ های ترجیحی در اختیار آنها قرار داده می شود. بر این اساس، به این افراد اجازه داده می شود که اگر فعالیتی دارند، فعالیتشان را بالاتر از نرخ های داخل بازار به فروش برسانند. این موضوع در مورد تجارت خارجی هم مصداق دارد. به این صورت که به این افراد در برابر رقابت بین المللی با ایجاد تعرفه هایی، مزایا، یا امتیاز های انحصاری یا شبه انحصاری داده می شود. همین طور هم امتیاز های فعالیت های پرسود به شکل شرکت اقتصادی در اختیار آنها قرار می گیرد. حتی موسسه های اعتباری، بانکی، مخابرات عمده ترین مواردی است که در نظام اقتصادی خویشاوندی بین این افراد توزیع می شود.»
ادامه تحلیل راغفر در این مورد تایید می کند:« به هر حال همان طور که گفته شد، در ایران منشا اصلی تغذیه کننده این روابط خویشاوندی، در آمد نفتی است که به شیوه موجود توزیع می شود و مدیریت آن، اصلی ترین دلیل تشکیل نهادهایی کج در جامعه و اقتصاد کشور است. در این سیستم، افرادی سعی می کنند با آراستن و نزدیک کردن خود به ارزش ها و آنچه که افراد سیاسی تمایل دارند، از منافع مختلفی برخوردار شوند. این افراد با این اقدامشان، سبب می شوند تا منابع به صورت نابرابر توزیع شود و نهادهای کجی که در اصل نهادهای ضد توسعه ای هستند، به وجود آید.» به اعتقاد او از همین رو هم فساد اقتصادی مالی و اداری که شکل می گیرد از اصلی ترین دلایل پیدایش این گونه افراد در جامعه است.
این اقتصاددان شناخته شده کشور ادامه می دهد:« باید گفت که این نهادهای کجی که در اثر همین توزیع نابرابر منابع در کشور به وجود آمده اند، باعث بسته شدن فضای نقد در جامعه می شوند. در این فضا، رسانه ها امکان نقد این رفتارهای کج را نخواهند داشت و عمده فعالیت آن غیرشفاف صورت می گیرد. البته همین غیرشفاف بودن اطلاعات از الزامات نظام خویشاوندی است. در نتیجه این موارد، رسانه ها و افراد سیاسی مستقل نمی توانند شکل بگیرند و حتی سازمان ها مردم نهاد که از کارکردهای اصلی شان شفاف سازی جریان اطلاعات و نقد فضای موجود است هم در این اقتصاد خویشاوندی جایی نخواهند داشت و اتخاذ تصمیم های کلان به قوم و خویش افراد بر می گردد. از این جهت وقتی فضا غیرشفاف می شود و قدرت انحصاری در اختیار دولت و سیاستمدارانی که این منابع و قدرت انحصاری را در اختیار دارند قرار می گیرد، آنها می توانند طوری تصمیم گیری و توزیع درآمد کنند که خودشان به مصلحت می دانند و بعد هم به راحتی پاسخگو نباشند.»
به باور او کاملا طبیعی است که اشخاص و همچنین فسادهای اقتصادی عجیب و غریب در جامعه به وجود آید. همان طور که می بینیم، پیش از این ماجرا هم افراد و ماجراهایی از این دست در جامعه وجود داشته است؛ افراد دیگری مانند شهرام جزایری، مرتضی رفیق دوست و فاضل خداداد که گفته می شد اعدام شده هم از این سیستم بودند. ضمن اینکه موارد متعددی از این نوع تیپ ها، اساسا شخصیت های ظاهری و فرعی هستند.
راغفر بیان داشت:« به این معنی که اصل ماجرا آنها نیستند. به عبارتی این ها، افرادی هستند که ازشان استفاده می شود و اگر لازم باشد می توان آنها را در شرایطی قربانی یک مصلحت بزرگتر هم کرد. البته پیدایش این شخصیت ها این گونه نیست که در نظام خویشاوندی این امتیازات را بگیرند و تنها به نفع خود استفاده کنند، آنها که این منافع را توزیع می کنند و در اشکال آن هم سهیم می شوند. همین آقای 25 هزار میلیارد تومانی، در حالی ظرف مدت پنج سال به این نقطه رسیده است که اگر در این مدت حتی به جای قطرات باران، پول هم از آسمان برایش می بارید، نمی توانست این میزان سرمایه جمع آوری کند. او مطمئنا مبالغ قابل توجه و بیشتر از سرمایه خود، گاهی تا ده ها برابر، را به شخصیت های مختلف در اقتصاد خویشاوندی منافع اقتصادی رسانده است.»
راغفر در تشریح دیدگاهش ادامه داد:« به هر حال، اصلی ترین ویژگی این نظام این است که تخصیص غلط منابع در آن صورت می گیرد. از دیگر ویژگی های آن هم می توان به این موضوع اشاره کرد که برای ایجاد امکانات به دولت های خاص وابسته است. به همین دلیل هم با رفتن یک دولت و روی کار آمدن دولت بعدی این منافع باید بین گروه دیگری توزیع شود. به همین دلیل هم این افراد به علت وجود این الگوی نا امن، فرصت ها را به اشکال و اسامی مختلف دیگری از منابع تبدیل می کنند. یا به نام افراد دیگر می زنند یا از کشور منتقل می کنند. البته این یکی از موارد فساد مالی و اقتصادی در ایران است که از دلایل فقدان شغل در کشور محسوب می شود. چرا که این افراد، منابع مختلف کشور را به غارت می برند. همین موضوع رضا ضراب و بابک زنجانی که گفته می شود، میلیارد ها تومان بوده که معادل یک ششم از کل در آمدهای نفتی کشور است به ترکیه برده شده، نشان از عدم سرمایه گذاری در داخل کشور دارد و فعالیت بی سابقه فساد در ایران را نشان می دهد. رضا ضراب هم که ظاهرا در اعترافاتش گفته رییسش، بابک زنجانی است اعلام کرده که حدود 80 میلیون دلار از همین درآمدهای نفتی و گازی ایران را برای همسرش که خواننده معروف ترکیه است، در موارد گوناگون هدیه داده و خرج کرده است.»
او اعتقاد دارد:« خوب تمام این موارد نشان می دهد که با این منابع چه کارهایی می شود انجام داد که از تبعات اجتماعی آن می توان به سرخوردگی جوانان، اعتیاد، فقدان ظرفیت شغلی در کشور و رشد جرم و جرایم اشاره کرد. حتی با نگاهی به آمار وزارت کشور در این چند وقت اخیر مبنی بر حکم اعدام 600 ایرانی در زندان های خارج از کشور هم به دلیل نبود ایجاد فرصت های شغلی است که در داخل کشور وجود نداشته است که متاسفانه از هزینه های همین فساد اقتصادی، نظام توزیع و اقتصاد خویشاوندی است.»
اقتصاد ایرانی: به اعتقاد حسین راغفر از اقتصاددانانی که پژوهش های بسیاری در زمینه فساد و عدالت اجتماعی انجام دادهاست، پدیده های مانند بابک زنجانی و رضا ضراب محصول نظام خویشاوندی دراقتصاد ایران است. او می گوید:« این روزها خبری که زیاد شنیده می شود، ماجراهای رضا ضراب در ترکیه و بابک زنجانی، جوان میلیارد ایرانی است که البته شب دوشنبه دادستانی اعلام کرد، بازداشت شده است. در مورد این موضوع باید گفت، اصلی ترین دلیلی که باعث می شود، افرادی مانند رضا ضراب ها، بابک زنجانی ها و به طور کلی فساد اقتصادی به وجود آید، توزیع منابع درآمد های نفتی است. البته روش این توزیع، شیوه الگوی «اقتصادی خویشاوندی» را در کشور شکل داده که در بحث اقتصاد سیاسی موضوع کاملا شناخته شده ای است.» راغفر بیان داشت:« در این الگو، افراد، به قدرت و به کسانی که در موقعیت های تصمیم گیری سیاسی هستند، نزدیک می شوند. به این ترتیب آنها می توانند از برخی مزیت های تصمیم های سیاسی برخوردار شوند تا برایشان بازدهی های بالاتری از نرخ های فعالیت ها در بازار و دیگر فعالیت های متعارف اقتصادی داشته باشد. این امتیازات هم به این صورت است که عمده ترین آن به صورت سرمایه، بیشتر در نظام بانکی، وام هایی با نرخ های ترجیحی در اختیار آنها قرار داده می شود. بر این اساس، به این افراد اجازه داده می شود که اگر فعالیتی دارند، فعالیتشان را بالاتر از نرخ های داخل بازار به فروش برسانند. این موضوع در مورد تجارت خارجی هم مصداق دارد. به این صورت که به این افراد در برابر رقابت بین المللی با ایجاد تعرفه هایی، مزایا، یا امتیاز های انحصاری یا شبه انحصاری داده می شود. همین طور هم امتیاز های فعالیت های پرسود به شکل شرکت اقتصادی در اختیار آنها قرار می گیرد. حتی موسسه های اعتباری، بانکی، مخابرات عمده ترین مواردی است که در نظام اقتصادی خویشاوندی بین این افراد توزیع می شود.»
ادامه تحلیل راغفر در این مورد تایید می کند:« به هر حال همان طور که گفته شد، در ایران منشا اصلی تغذیه کننده این روابط خویشاوندی، در آمد نفتی است که به شیوه موجود توزیع می شود و مدیریت آن، اصلی ترین دلیل تشکیل نهادهایی کج در جامعه و اقتصاد کشور است. در این سیستم، افرادی سعی می کنند با آراستن و نزدیک کردن خود به ارزش ها و آنچه که افراد سیاسی تمایل دارند، از منافع مختلفی برخوردار شوند. این افراد با این اقدامشان، سبب می شوند تا منابع به صورت نابرابر توزیع شود و نهادهای کجی که در اصل نهادهای ضد توسعه ای هستند، به وجود آید.» به اعتقاد او از همین رو هم فساد اقتصادی مالی و اداری که شکل می گیرد از اصلی ترین دلایل پیدایش این گونه افراد در جامعه است.
این اقتصاددان شناخته شده کشور ادامه می دهد:« باید گفت که این نهادهای کجی که در اثر همین توزیع نابرابر منابع در کشور به وجود آمده اند، باعث بسته شدن فضای نقد در جامعه می شوند. در این فضا، رسانه ها امکان نقد این رفتارهای کج را نخواهند داشت و عمده فعالیت آن غیرشفاف صورت می گیرد. البته همین غیرشفاف بودن اطلاعات از الزامات نظام خویشاوندی است. در نتیجه این موارد، رسانه ها و افراد سیاسی مستقل نمی توانند شکل بگیرند و حتی سازمان ها مردم نهاد که از کارکردهای اصلی شان شفاف سازی جریان اطلاعات و نقد فضای موجود است هم در این اقتصاد خویشاوندی جایی نخواهند داشت و اتخاذ تصمیم های کلان به قوم و خویش افراد بر می گردد. از این جهت وقتی فضا غیرشفاف می شود و قدرت انحصاری در اختیار دولت و سیاستمدارانی که این منابع و قدرت انحصاری را در اختیار دارند قرار می گیرد، آنها می توانند طوری تصمیم گیری و توزیع درآمد کنند که خودشان به مصلحت می دانند و بعد هم به راحتی پاسخگو نباشند.»
به باور او کاملا طبیعی است که اشخاص و همچنین فسادهای اقتصادی عجیب و غریب در جامعه به وجود آید. همان طور که می بینیم، پیش از این ماجرا هم افراد و ماجراهایی از این دست در جامعه وجود داشته است؛ افراد دیگری مانند شهرام جزایری، مرتضی رفیق دوست و فاضل خداداد که گفته می شد اعدام شده هم از این سیستم بودند. ضمن اینکه موارد متعددی از این نوع تیپ ها، اساسا شخصیت های ظاهری و فرعی هستند.
راغفر بیان داشت:« به این معنی که اصل ماجرا آنها نیستند. به عبارتی این ها، افرادی هستند که ازشان استفاده می شود و اگر لازم باشد می توان آنها را در شرایطی قربانی یک مصلحت بزرگتر هم کرد. البته پیدایش این شخصیت ها این گونه نیست که در نظام خویشاوندی این امتیازات را بگیرند و تنها به نفع خود استفاده کنند، آنها که این منافع را توزیع می کنند و در اشکال آن هم سهیم می شوند. همین آقای 25 هزار میلیارد تومانی، در حالی ظرف مدت پنج سال به این نقطه رسیده است که اگر در این مدت حتی به جای قطرات باران، پول هم از آسمان برایش می بارید، نمی توانست این میزان سرمایه جمع آوری کند. او مطمئنا مبالغ قابل توجه و بیشتر از سرمایه خود، گاهی تا ده ها برابر، را به شخصیت های مختلف در اقتصاد خویشاوندی منافع اقتصادی رسانده است.»
راغفر در تشریح دیدگاهش ادامه داد:« به هر حال، اصلی ترین ویژگی این نظام این است که تخصیص غلط منابع در آن صورت می گیرد. از دیگر ویژگی های آن هم می توان به این موضوع اشاره کرد که برای ایجاد امکانات به دولت های خاص وابسته است. به همین دلیل هم با رفتن یک دولت و روی کار آمدن دولت بعدی این منافع باید بین گروه دیگری توزیع شود. به همین دلیل هم این افراد به علت وجود این الگوی نا امن، فرصت ها را به اشکال و اسامی مختلف دیگری از منابع تبدیل می کنند. یا به نام افراد دیگر می زنند یا از کشور منتقل می کنند. البته این یکی از موارد فساد مالی و اقتصادی در ایران است که از دلایل فقدان شغل در کشور محسوب می شود. چرا که این افراد، منابع مختلف کشور را به غارت می برند. همین موضوع رضا ضراب و بابک زنجانی که گفته می شود، میلیارد ها تومان بوده که معادل یک ششم از کل در آمدهای نفتی کشور است به ترکیه برده شده، نشان از عدم سرمایه گذاری در داخل کشور دارد و فعالیت بی سابقه فساد در ایران را نشان می دهد. رضا ضراب هم که ظاهرا در اعترافاتش گفته رییسش، بابک زنجانی است اعلام کرده که حدود 80 میلیون دلار از همین درآمدهای نفتی و گازی ایران را برای همسرش که خواننده معروف ترکیه است، در موارد گوناگون هدیه داده و خرج کرده است.»
او اعتقاد دارد:« خوب تمام این موارد نشان می دهد که با این منابع چه کارهایی می شود انجام داد که از تبعات اجتماعی آن می توان به سرخوردگی جوانان، اعتیاد، فقدان ظرفیت شغلی در کشور و رشد جرم و جرایم اشاره کرد. حتی با نگاهی به آمار وزارت کشور در این چند وقت اخیر مبنی بر حکم اعدام 600 ایرانی در زندان های خارج از کشور هم به دلیل نبود ایجاد فرصت های شغلی است که در داخل کشور وجود نداشته است که متاسفانه از هزینه های همین فساد اقتصادی، نظام توزیع و اقتصاد خویشاوندی است.»
