دیپلماسی سلامت
دکتر محمدحسین نیک نام
در مذاکرات بین‌المللی دستور‌کارهای مهمی هست که می‌توان به امنیت، اقتصاد و عدالت اجتماعی اشاره کرد که سلامت، بخش جدایی‌ناپذیر همه آنهاست:
* امنیت جوامع در شرایط گسترش بیماری‌ها از جمله همه‌گیری بیماری‌های نوپدید و بازپدید متزلزل خواهد شد.
* اقتصاد از پیامد‌های بار بیماری‌ها بر توسعه و همچنین بازار پرمنفعت کالا و خدمات تأثیر‌پذیر است.
* عدالت اجتماعی نیز به سلامت به ویژه وقتی از دید یک ارزش اجتماعی به آن نگریسته شود، گره خورده است.
اما این سه دستور‌کار بین‌المللی مرتبط با سلامت در اظهارات دبیر کل سازمان ملل وقتی که وی از فعالیت‌های محوری سیاست خارجی در قرن ۲۱ سخن می‌گوید، این گونه بازتاب داده می‌شود: دستیابی به امنیت، خلق ثروت اقتصادی، حمایت از توسعه در کشورهای با درآمد کم و پاسداری از کرامت انسانی.
برخی از کشور‌ها نیز در اسناد مرتبط با فعالیت‌های بین‌الملی سلامت خود، محورهای نامبرده را مرجع سیاست خارجی کشور خویش برگزیده‌اند. در مراکز دیپلماتیک چند‌جانبه جهانی مانند ژنو و نیویورک که سازمان‌های بین‌الملی متعددی وجود دارند، دیپلمات‌ها به طور فزاینده با موضوعات جهانی سلامت روبه‌رو هستند.
از سوی دیگر، تعهدات جهانی از جمله «اهداف توسعه هزاره» (Millennium Development Goals)، موضوع سلامت در مباحث بین‌المللی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده است.
امروزه از ساختارهای بین‌المللی سیاسی موجود برای پیشبرد طرح‌های سلامت محور به عنوان یک سرمایه‌گذاری که منافع آن متوجه سلامت و سیاست خارجی می‌شود. بهره می‌برند؛ برای نمونه، نخست وزیر کانادا از فرصت اجلاس G8 در کشورش برای آغاز ابتکار G8 Muskoka که مرتبط با کاهش مرگ مادران و کودکان در کشورهای در حال توسعه است، استفاده کرد.
واقعیت دیگر آن که تحولات سلامت و دیپلماسی، زمینه‌ای را فراهم آورده که دیپلمات‌ها دیگر صرفا با دیپلمات‌ها مذاکره نمی‌کنند، بلکه با افرادی از دیسیپلین‌های دیگر نیز برای مذاکره مواجهند.
مجمع عمومی سالانه سازمان جهانی بهداشت (World Health Assembly) که بالا‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در این سازمان است و هر ساله در مقر اروپایی سازمان ملل در ژنو برگزار می‌شود، یکی از موقعیت‌های این گونه مذاکرات چند جانبه است، که در آن سازمان‌های غیر‌دولتی، گروه‌های هوادار، بنیاد‌ها، مراکز علمی و بخش‌های خصوصی گرد هم می‌آیند تا بر تصمیمات نمایندگان کشورهای عضو حاضر، روی موضوعات سلامت تأثیر بگذارند و بخشی از روند مذاکره باشند.
به موازات سیاسی‌تر شدن موضوعات سلامت، برخورداری از نگاه سیاسی و تسلط بر فنون مذاکره ضروری می‌نماید.
مذاکرات مربوط به مقررات بین‌المللی سلامت International Health Regulation) IHR) و چهارچوب کنوانسیون کنترل دخانیات Framework Convention on Tobacco Control) FCTC) و حتی مذاکرات مرتبط با سلامت در سازمان‌هایی چون ILO, WTO نمونه‌هایی از این مواردند.
سفارت‌خانه‌ها نیز در مواجهه با موضوعاتی چون HIV/AIDS, H1N1, flu، و حوادث و بلایا نیازمند به احاطه بر ابعاد پزشکی موضوعات هستند.
کشور‌ها با بهره گیری از ظرفیت «قدرت نرم» موضوعات سلامت در کنار اقدامات مهم سیاسی و حتی نظامی خود و به منظور حفظ وجاهت ظاهری بین‌المللی در حوزه سلامت ابتکاراتی می‌کنند.
اما ناگفته نماند که فعالیت‌های بین‌المللی سلامت، مورد توجه دولت‌های در حال توسعه نیز بوده است. چین و کوبا و در سال‌های اخیر برزیل از نمونه‌های برجسته بهره‌گیری از دیپلماسی سلامت هستند.
برنامه‌های همکاری‌های کشورهای در حال توسعه که به همکاری‌های جنوب ـ جنوب موسوم است نیز از عرصه‌های دیپلماسی سلامت است.
در سال ۲۰۰۷ هفت وزیر خارجه در بیانیه اسلو متعهد شدند که تأثیر بر سلامت را یک ملاحظه اصلی در سیاست خارجی و استراتژی‌های توسعه بدانند. نتایج مثبت همکاری‌های وزارت خانه‌های خارجه و بهداشت، در راستای منافع هر دو دیسیپلین است.
اما سلامت از چند جهت با سیاست خارجی در تعامل نزدیک است، از جمله:
ـ سیاست خارجی می‌تواند برای بالا بردن سلامت به ویژه در مذاکرات بین‌المللی سلامت به کار گرفته شود.
ـ سلامت می‌تواند به عنوان مقدمه و مکملی مهم در سیاست خارجی عمل کند.
ـ سلامت با توجه به ظرفیت‌های آن، می‌تواند در حکم جزو ادغام یافته سیاست خارجی نقش داشته باشد.
در این باره باید گفت که این تعاملات، بیشتر اوقات جدای از هم نبوده و پیوسته مطرح هستند. اکنون که به رغم ادعای تحریم کنندگان، به علت توقف نقل و انتقالات بانکی ناشی از تحریم‌ها، حوزه پزشکی از جمله دارو و تجهیزات پزشکی نیز متأثر از این تحریم‌ها شده‌اند، مقابله با این شرایط همکاری حوزه سلامت با سیاست خارجی را می‌طلبد. در سایه این همکاری، از یکسو با ارائه شواهد ناظر بر مشکلات انسانی ناشی از کمبود و نبود اقلام ضروری پزشکی، زمینه رسوایی تحریم‌کنندگان که مدعی‌اند تحریم‌ها هوشمند بوده و تنها دولت ایران را هدف قرار می‌دهد، فراهم شده و از سوی دیگر، گامی به سوی لغو همه تحریم‌ها که ضد بشری و غیر اصولی است، برداشته خواهد شد.
* امنیت جوامع در شرایط گسترش بیماری‌ها از جمله همه‌گیری بیماری‌های نوپدید و بازپدید متزلزل خواهد شد.
* اقتصاد از پیامد‌های بار بیماری‌ها بر توسعه و همچنین بازار پرمنفعت کالا و خدمات تأثیر‌پذیر است.
* عدالت اجتماعی نیز به سلامت به ویژه وقتی از دید یک ارزش اجتماعی به آن نگریسته شود، گره خورده است.
اما این سه دستور‌کار بین‌المللی مرتبط با سلامت در اظهارات دبیر کل سازمان ملل وقتی که وی از فعالیت‌های محوری سیاست خارجی در قرن ۲۱ سخن می‌گوید، این گونه بازتاب داده می‌شود: دستیابی به امنیت، خلق ثروت اقتصادی، حمایت از توسعه در کشورهای با درآمد کم و پاسداری از کرامت انسانی.
برخی از کشور‌ها نیز در اسناد مرتبط با فعالیت‌های بین‌الملی سلامت خود، محورهای نامبرده را مرجع سیاست خارجی کشور خویش برگزیده‌اند. در مراکز دیپلماتیک چند‌جانبه جهانی مانند ژنو و نیویورک که سازمان‌های بین‌الملی متعددی وجود دارند، دیپلمات‌ها به طور فزاینده با موضوعات جهانی سلامت روبه‌رو هستند.
از سوی دیگر، تعهدات جهانی از جمله «اهداف توسعه هزاره» (Millennium Development Goals)، موضوع سلامت در مباحث بین‌المللی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده است.
امروزه از ساختارهای بین‌المللی سیاسی موجود برای پیشبرد طرح‌های سلامت محور به عنوان یک سرمایه‌گذاری که منافع آن متوجه سلامت و سیاست خارجی می‌شود. بهره می‌برند؛ برای نمونه، نخست وزیر کانادا از فرصت اجلاس G8 در کشورش برای آغاز ابتکار G8 Muskoka که مرتبط با کاهش مرگ مادران و کودکان در کشورهای در حال توسعه است، استفاده کرد.
واقعیت دیگر آن که تحولات سلامت و دیپلماسی، زمینه‌ای را فراهم آورده که دیپلمات‌ها دیگر صرفا با دیپلمات‌ها مذاکره نمی‌کنند، بلکه با افرادی از دیسیپلین‌های دیگر نیز برای مذاکره مواجهند.
مجمع عمومی سالانه سازمان جهانی بهداشت (World Health Assembly) که بالا‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در این سازمان است و هر ساله در مقر اروپایی سازمان ملل در ژنو برگزار می‌شود، یکی از موقعیت‌های این گونه مذاکرات چند جانبه است، که در آن سازمان‌های غیر‌دولتی، گروه‌های هوادار، بنیاد‌ها، مراکز علمی و بخش‌های خصوصی گرد هم می‌آیند تا بر تصمیمات نمایندگان کشورهای عضو حاضر، روی موضوعات سلامت تأثیر بگذارند و بخشی از روند مذاکره باشند.
به موازات سیاسی‌تر شدن موضوعات سلامت، برخورداری از نگاه سیاسی و تسلط بر فنون مذاکره ضروری می‌نماید.
مذاکرات مربوط به مقررات بین‌المللی سلامت International Health Regulation) IHR) و چهارچوب کنوانسیون کنترل دخانیات Framework Convention on Tobacco Control) FCTC) و حتی مذاکرات مرتبط با سلامت در سازمان‌هایی چون ILO, WTO نمونه‌هایی از این مواردند.
سفارت‌خانه‌ها نیز در مواجهه با موضوعاتی چون HIV/AIDS, H1N1, flu، و حوادث و بلایا نیازمند به احاطه بر ابعاد پزشکی موضوعات هستند.
کشور‌ها با بهره گیری از ظرفیت «قدرت نرم» موضوعات سلامت در کنار اقدامات مهم سیاسی و حتی نظامی خود و به منظور حفظ وجاهت ظاهری بین‌المللی در حوزه سلامت ابتکاراتی می‌کنند.
اما ناگفته نماند که فعالیت‌های بین‌المللی سلامت، مورد توجه دولت‌های در حال توسعه نیز بوده است. چین و کوبا و در سال‌های اخیر برزیل از نمونه‌های برجسته بهره‌گیری از دیپلماسی سلامت هستند.
برنامه‌های همکاری‌های کشورهای در حال توسعه که به همکاری‌های جنوب ـ جنوب موسوم است نیز از عرصه‌های دیپلماسی سلامت است.
در سال ۲۰۰۷ هفت وزیر خارجه در بیانیه اسلو متعهد شدند که تأثیر بر سلامت را یک ملاحظه اصلی در سیاست خارجی و استراتژی‌های توسعه بدانند. نتایج مثبت همکاری‌های وزارت خانه‌های خارجه و بهداشت، در راستای منافع هر دو دیسیپلین است.
اما سلامت از چند جهت با سیاست خارجی در تعامل نزدیک است، از جمله:
ـ سیاست خارجی می‌تواند برای بالا بردن سلامت به ویژه در مذاکرات بین‌المللی سلامت به کار گرفته شود.
ـ سلامت می‌تواند به عنوان مقدمه و مکملی مهم در سیاست خارجی عمل کند.
ـ سلامت با توجه به ظرفیت‌های آن، می‌تواند در حکم جزو ادغام یافته سیاست خارجی نقش داشته باشد.
در این باره باید گفت که این تعاملات، بیشتر اوقات جدای از هم نبوده و پیوسته مطرح هستند. اکنون که به رغم ادعای تحریم کنندگان، به علت توقف نقل و انتقالات بانکی ناشی از تحریم‌ها، حوزه پزشکی از جمله دارو و تجهیزات پزشکی نیز متأثر از این تحریم‌ها شده‌اند، مقابله با این شرایط همکاری حوزه سلامت با سیاست خارجی را می‌طلبد. در سایه این همکاری، از یکسو با ارائه شواهد ناظر بر مشکلات انسانی ناشی از کمبود و نبود اقلام ضروری پزشکی، زمینه رسوایی تحریم‌کنندگان که مدعی‌اند تحریم‌ها هوشمند بوده و تنها دولت ایران را هدف قرار می‌دهد، فراهم شده و از سوی دیگر، گامی به سوی لغو همه تحریم‌ها که ضد بشری و غیر اصولی است، برداشته خواهد شد.
