خوزستان؛ خط مقدم نبرد با ریزگردها

همشهری آنلاین: خوزستان با 4 / 6‌ ميليون هكتار وسعت، اقليمي خشك ونيمه خشك دارد.
6رود كارون، كرخه، جراحي، زهره، دز و شاوور در اين استان واقع شده‌اند. ميزان آب‌هاي جاري استان 33 ميليارد مترمكعب، معادل 33 درصد كل آب‌هاي سطحي كشوراعلام شده است؛ اما به گفته مدير منابع طبيعي استان، سالانه فقط 100 ميليون متر مكعب از اين آب‌ها مهار مي‌شود. خوزستان نيز مانند بسياري از استان‌هاي ديگر با كم آبي دست به گريبان است؛ به‌ويژه 27 / 1 ميليون هكتار اراضي بياباني و280 هزار هكتار كانون بحران فرسايش بادي، مسئولان منابع طبيعي استان را با چالش‌هاي جدي مواجه كرده است. از سوي ديگر، همجواري اين استان با ادامه مسير بيابان‌هاي عراق و تأثير‌پذيري از وزش بادهاي خشك و سوزان تابستان بر معضلات استان افزوده است.

اما علاوه بر كم آبي وخشكسالي‌هاي پي در پي، آنچه خوزستاني‌ها را تهديد مي‌كند ريزگرد و گرد وغبارهايي است كه آسمان استان را فرا مي‌گيرد؛ پديده‌اي كه هر از گاهي دامن پايتخت را هم مي‌گيرد. قرار بود با توجه به روزجهاني محيط‌زيست،  گزارشي در‌باره معضلات زيست‌محيطي كشور منتشر شود كه بخشي از آن به پديده ريزگرد اختصاص داشت، اما سفر به خوزستان - كه در واقع خط مقدم جبهه نبرد با ريزگردهاست- سبب شد تا پديده ريزگرد با اشاره به معضلات بيابانزايي از نگاه مسئولان منابع طبيعي بررسي شود.

«مهار بيابان يكي از ضرورت‌هاي اجتناب ناپذير استان است.‌» مهندس عليرضا صابري‌پور، مديركل منابع طبيعي استان خوزستان با بيان اين مطلب مي‌افزايد: 4 كانون فرساينده بادي به مساحت 280‌هزار هكتار در استان وجود دارد كه تبعات نامطلوب آن بيش از 700 هزار هكتار اراضي استان را تهديد مي‌كند. خسارت ناشي از كانون‌هاي فرسايش بادي دراستان بالغ بر 30 ميلياردريال برآورد شده است.به گفته وي ميزان تبخير سالانه درخوزستان 3 برابر متوسط جهاني و بالغ بر 3 هزار ميلي‌متر است. اين درحالي است كه هم ميزان بارندگي و هم دفعات بارندگي در استان بسيار اندك است ضمن آنكه اين استان به‌طور متوسط هر 3 الي 5 سال با پديده خشكسالي مواجه مي‌شود.

صابري پور، عوامل انساني بيابانزايي در استان را افزايش جمعيت، وجود بيش از 8 / 9ميليون واحد دامي در مرتع (‌5برابر بيش از حد مجاز‌)، بهره‌برداري بيش از حد از آب‌هاي زير‌زميني، بيلان منفي آب دشت‌ها، افت سطح سفره‌هاي زيرزميني و شور شدن آب‌هاي زيرزميني عنوان مي‌كند و مي‌گويد: به اين موارد بايد آلودگي آب‌هاي زيرزميني ناشي از پساب‌هاي صنعتي، فاضلاب‌هاي شهري و خانگي و زهاب‌هاي كشاورزي را اضافه كرد.

شيوه‌هاي نامناسب آبياري ( بالغ بر 75درصد آبياري به شيوه غرقابي انجام مي‌شود) و شخم در جهت شيب را هم بايد افزود. تخريب بوته‌كني و تغيير كاربري جنگل‌ها و مراتع ناشي از حضور دامداران و دام در مراتع و اراضي ماندابي نظير اراضي شادگان از ديگر عوامل مؤثر در بيابانزايي هستند. علاوه براين، اثرات فرامنطقه‌اي بيابان‌هاي كشورهاي همجوار، بيابانزايي در خوزستان را تشديد كرده است. وي بااشاره به اينكه 70 درصد تخريب‌هاي منابع طبيعي استان ناشي از اجراي طرح‌هاي عمراني است، خاطر نشان مي‌سازد: 140 هزار هكتار از عرصه‌هاي بياباني در مناطق نفت‌خيز واقع شده است.

برهمين اساس پيشنهاد شد وزارت نفت براي تثبيت شن و مهار بيابان در منطقه‌اي به‌وسعت 200 هزار هكتار، طي 5‌سال 480 ميليارد تومان تأمين اعتبار كند.  اين پيشنهاد مصوبه استاني هيأت دولت را هم دارد. اعتباري كه براي سال 89 در نظر گرفته شده 30 ميليارد تومان است. به گفته وي تاكنون 5 هزار و 300 هكتار با كمك‌هاي دولتي تثبيت شده است.

مهار مهم‌ترين كانون فرسايش بادي

يكي از كانون‌هاي بحران فرسايش بادي خوزستان غرب رودخانه كرخه است. اين منطقه كه در ضلع غربي رودخانه كرخه، حد فاصل اهواز، دشت آزادگان و شوش به مساحت 386 هزار هكتار واقع شده است در عين حال يكي از منابع مولد اقتصادي در منطقه محسوب مي‌شود و نقش مهمي در حيات اقتصادي و اجتماعي به‌ويژه از بعد كشاورزي استان دارد.مهندس دانايي، مدير امور بيابان منابع طبيعي خوزستان درباره عمليات تثبيت شن‌هاي روان درغرب كرخه گفت: اين عمليات در چند برهه انجام شد و از سال 83 تا 86 به سمت شمال غرب ادامه پيدا كرد.

در اين منطقه به جاي مالچ پاشي يكپارچه، شكل كار را تغيير داديم و در عرصه‌اي به شكل كمربند به عرض يك و طول 25‌كيلومتر از سال‌83 تا 86 بالغ بر 3‌هزار هكتار عمليات مالچ‌پاشي و نهال‌كاري انجام شد. تا پيش از اجراي اين طرح، زمين لخت بود. اينك كهورهاي دست‌كاشت سيماي ديگري به منطقه بخشيده است. به گفته دانايي عمليات تثبيت شن و ماسه‌هاي روان در اين منطقه از سال‌1355 آغاز شده و تا‌كنون 25‌هزار هكتار تثبيت شده است كه 5 هزار هكتار در حوزه اهواز و بقيه اراضي تثبيت شده در حوزه شوش و بستان قرار دارد.

تثبيت هر هكتار شن و ماسه روان به روش مالچ پاشي و نهال‌كاري در سال‌86 با هزينه‌اي معادل 700‌هزار تومان امكان‌پذير بوده اما اكنون اين هزينه براي هر هكتار 4 ميليون تومان برآورد مي‌شود، اين درحالي است كه 6 كانون بحران به مساحت 280 هزار هكتار در4 شهرستان شوش، دشت آزادگان، اهواز و اميديه وجود دارد؛ شهرستان‌هايي كه ازنظر كشاورزي از اهميت ويژه‌اي برخوردارند و تعلل در مهار بيابانزايي مي‌تواند بخشي از اراضي حاصلخيز اين مناطق را تخريب كند.

دانايي در باره اثرات مثبت اجراي طرح تثبيت شن‌هاي روان در غرب كرخه مي‌گويد: اين طرح علاو بر تحولات زيست‌محيطي و تفرجگاهي در منطقه‌اي كه منشأ گردوغبار است سبب رونق كشاورزي و دامداري در منطقه و حيات دوباره در روستاهاي متروكه شده است. ضمن آنكه خطر پرشدن  مسيل‌ها و كانال‌هاي آبياري از شن‌هاي روان تا حد زيادي برطرف شده است و هم‌اكنون هزاران تن محصولات باغي و زراعي در منطقه توليد مي‌شود.

ايجاد امنيت در منطقه با تثبيت شن‌هاي روان

مهندس بذركار، معاون فني منابع طبيعي استان هم مي‌گويد: قبل از مالچ پاشي و تثبيت شن‌هاي روان، بيماري تراخم در ميان ساكنان منطقه بيداد مي‌كرد اما اكنون اين بيماري به ميزان قابل توجهي كاهش يافته است. نكته ديگري كه وي به آن اشاره مي‌كند مسدود شدن جاده انديمشك – اهواز در مقاطع مختلف با شن‌هاي روان و ايجاد كانون ناامني در منطقه بوده اما امروز از لحاظ رواني وا منيتي منطقه وضعيت مقبولي دارد.

بايدها و نبايدها

در عين حال صابري‌پور، تبديل اين اراضي به زراعت و تخريب و ريشه‌كني بوته‌ها و درختان كاشته شده را از مخاطرات جدي اين منطقه ذكر مي‌كند و مي‌گويد: آنگونه كه بايد،  با چنين تخلفاتي برخورد قانوني صورت نمي‌گيرد كه اين ضرورت بازنگري در قوانين موجود را خاطر نشان مي‌كند.  وي همچنين از بي‌مهري نسبت به تأمين مالچ رايگان سخن مي‌گويد و مي‌افزايد: با وجود ضرورت مهاركانون‌هاي فرسايش بادي، از يك سو با كمبود اعتبارات مواجهيم و ازسوي ديگر وزارت نفت مالچ رايگان در اختيار  منابع طبيعي  نمي‌گذارد. كمبود نيروي انساني متخصص و تجهيزات، به‌ويژه ايجاد ايستگاه‌هاي رسوب‌سنجي در مناطق بحراني از ديگر مواردي است كه اين مدير محلي بدان اشاره مي‌كند.

صابري پور ايجاد مركز آموزشي و اجرايي بيابان‌زدايي در خوزستان را با توجه به موقعيت جغرافيايي استان ضروري عنوان مي‌كند و مي‌گويد: اين مركز مي‌تواند در ايجاد تعامل با كشورهاي همسايه و عضو كنوانسيون بيابان‌زدايي سازمان ملل نظير عراق، عربستان، كويت، سوريه، اردن وامارات براي اقدامات مشترك در بيابان‌زدايي و كنترل گردوخاك و ريزگرد‌هاي غرب و جنوب غرب كشور نقشي كارساز ايفا كند. ارائه تسهيلات و يارانه براي استفاده از انرژي‌هاي نو به ساكنان مناطق بياباني از ديگر راهكارهايي است كه صابري‌پور در حفظ پوشش گياهي منطقه مؤثر مي‌داند.

تأكيد بر تعامل با آن سوي مرز

مديركل منابع طبيعي خوزستان با اشاره به اينكه 95 درصد ريزگردها منشأ برون مرزي دارد تصريح مي‌كند: 14 منطقه در خارج ازكشور شناسايي شده كه منشأ ريزگرد هستند؛ تصاوير ماهواره‌اي به‌طور مستند اين مناطق را نشان مي‌دهد. وي درخصوص 5 درصد منشأ داخلي ريزگردها به تالاب هورالعظيم اشاره مي‌كند و مي‌گويد: اين تالاب در سال‌1976 بيش از 770‌هزار هكتار وسعت داشت اما در حال حاضر اين وسعت به 125‌هزار هكتار كاهش يافته كه
خشك شدن اين اراضي در ايجاد ريزگرد مؤثر است. وي درباره اقدامات انجام شده براي مهار ريزگرد مي‌گويد: درپي بازديد عراقي‌ها از تثبيت بيابان در منطقه ابوزيدآباد كاشان و تمايل آنها به استفاده از تجارب ايران، قرار شد به‌منظور آشنايي با شيوه‌هاي مهار بيابان در ايران، 100نفر در گروه‌هاي 25 نفره ازعراق به كشور ما سفر كنند، اما هنوز اقدامي در اين خصوص صورت نگرفته است.

اعتباراتي كه تأمين نشد

مهندس غلام‌عباس عبدي نژاد، مديركل دفتر امور بيابان سازمان جنگل‌ها و مراتع در جمع خبرنگاران اعزامي به خوزستان گفت: براساس برنامه چهارم توسعه، قراربود 5/1‌ميليون هكتار كانون‌هاي بحران در 18‌استان كشور بااعتبار سالانه 60‌ميليارد تومان كنترل شود اما با اصلاحيه‌اي، اين اعتبار از 300ميليارد به 150‌ميليارد تومان كاهش يافت و اين ميزان اعتبار هم عملا به 40 تا 50درصد كاهش داده شد، درحالي كه اگر اين اعتبارات تأمين شود قابليت اجراي تمامي طرح‌ها وجود دارد.  وي با اشاره به اينكه عمليات بيولوژي شامل درختكاري، بذركاري و بذرپاشي براي مهار بيابان در اولويت است و مالچ‌پاشي در آخرين مرحله قرار دارد، تصريح كرد: ابتدا مالچ‌پاشي در 10 استان آغاز شد اما اكنون اين عمليات به 4 استان محدود شده و تلاش برآن است كه تا حد امكان از مالچ‌پاشي براي تثبيت شن‌هاي روان استفاده نشود.به گفته وي، 10 درصد اراضي كشاورزي كشور تحت‌تأثير فرسايش بادي و كانون‌هاي شن و ماسه قرار دارد اما 40 درصد خسارات ناشي از فرسايش بادي در همين اراضي اتفاق مي‌افتد. به همين دليل كاهش اين خسارات در اولويت كارهاي اجرايي است.

مديركل دفتر امور بيابان سازمان جنگل‌ها در‌باره ريزگرد و اقدامات انجام شده براي مقابله با اين پديده گفت: ايران براي در اختيار گذاشتن تجارب خود در زمينه مهار بيابان‌زايي به عراق و ساير كشورهايي كه منشأ گردوغبار هستند اعلام آمادگي كرد اما مشكل اينجاست كه بحث مقابله با گرد‌وغبار در عراق اولويت ندارد.

البته وزير محيط‌زيست عراق اعلام كرد كه كشورش 45‌ميليون دلار براي مقابله با گردوغبار اختصاص مي‌دهد. در پي آن ما اعلام كرديم درصورت تأمين اين اعتبار و تأمين امنيت در عراق ما حاضريم هم آموزش بدهيم و هم در زمينه اجرا وارد شويم اما هنوز در اين زمينه اقدام كارسازي از سوي عراقي‌ها صورت نگرفته است.