کلیات
میدان حسن‌آباد یا «میدان ۳۱ شهریور» میدانی است در بافت تاریخی شهر تهران که در تقاطع خیابان امام خمینی (ره) با خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی (خیابان شاهپور) واقع شده‌است. میدان حسن‌آباد که پس از انقلاب ایران (۱۳۵۷) به «میدان ۳۱ شهریور» تغییر نام یافته بود و دوباره به نام حسن‌آباد ثبت شد، از میدان‌های تاریخی و بخشی از بافت تاریخی و سنتی تهران قاجاری است. این میدان و ساختمان‌های گنبدی پیرامونش در سال ۱۳۰۹ ساخته شد و به بهره‌برداری رسید.
ثبت ملی
این مجموعه در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۱۹۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این میدان با چهار ساختمان و هشت گنبدی به گونه منحنی‌شکل و قرینه ساخته شده است. ساختمان‌ها گرداگرد چهارگوشه میدان را دربر گرفته‌اند. همه خیابان‌هایی که به میدان حسن‌آباد منتهی می‌شوند سنگفرش شده‌اند. همچنین زیرگذری شمالی- جنوبی برای گذر خودرو‌ها و پیوند خیابان‌های حافظ و وحدت‌اسلامی (شاهپور) در زیر میدان ساخته شده است. پیرامون میدان را فروشگاه‌های ابزار و یراق‌آلات و قفل‌فروشی دربرگرفته و در سویه جنوبی میدان بورس سیسمونی فروش‌ها و در بخش شمالی مرکز فروش مبلمان اداری و لوازم چوبی است.
تاریخچه
پیش از ساخت این میدان تاریخی، باغ بزرگی در این منطقه وجود داشت که از املاک میرزا یوسف آشتیانی بود. پس از گسترش یافتن تهران، او آن منطقه را به نام پسرش، حسن، «حسن‌آباد» نامگذاری کرد. پس از درگذشت میرزا یوسف آشتیانی، ورثه این ملک را تکه‌تکه کرده و به فروش رساندند به گونه‌ای که در دل محله مسکونی حسن‌آباد تنها دو چهارراه از آن باقی ماند.
تا پیش از طرح گسترش تهران این منطقه چهارراهی کوچک باقی ماند که در ناحیه شمال غرب آن روز‌های تهران قرار گرفته بود. گذرگاه‌های این محله نیز به مانند دیگر گذرگاه‌های تهران قدیم کم‌عرض و پیچ در پیچ بود. پس از تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، یکی از کار‌های رضاشاه مدرنیزاسیون در تهران بود. برای همین منظور یکی از افسران خود یعنی سرتیپ کریم آقا بوذرجمهری را برای اصلاح و بازسازی تهران به ریاست شهرداری برگمارد. در زمان بوذرجمهری بود که چهارراه حسن‌آباد به میدانی دایره‌ای‌شکل به شعاع ۴۵ متر و مساحت حدود ۶۵۰۰ متر بنا تبدیل شد و در سال ۱۳۰۹ به بهره‌برداری رسید.
با ساخت ساختمان‌های گنبدی پیرامون این محله به هشت‌گنبد معروف شد. میدانی که به مناسبت هشت‌گنبد فلزی مدورش آن را چهارراه هشت گنبد می‌گفتند. امروز نیز گوشه باختری میدان، روی کاشی فیروزه‌ای نام یکی از فروشگاه‌ها به نام «تیمچه هشت گنبد» نوشته شده است. از آن جایی که میدان با چهار بنای قرینه و هشت گنبد در چهار سوی میدان ساخته شده، میدان به «هشت گنبد» نامدار گشت؛ زمانی هم به میدان «پهلوی» و پس از سال ۵۷، میدان «حسن‌آباد» نامیده شد.
این میدان در سال‌های پیش از ۱۳۰۹ تنها یک چهارراه کوچک و محدود در محل تقاطع خیابان سپه و خیابان شاهپور بود. وزیر عدلیه وقت برای ایجاد حسن‌آباد بزرگ بخش بزرگی از خانه‌ها و مغازه‌های نزدیک به چهارراه را ویران کرد تا از میان ویرانه‌های آن میدان حسن‌آباد را بسازند.
چند دهه بعد به کوشش دکتر مهدی ملک‌زاده، فرزند ملک‌المتکلمین این میدان به نام او شد و تندیسی از ملک‌المتکلمین در این میدان نصب شد.
در پی بازسازی بنا‌های این میدان، یکی از ساختمان‌های گنبدی میدان هشت گنبد (حسن‌آباد) در اوایل دهه ۱۳۵۰، تخریب شد تا به جای آن ساختمان چند طبقه شعبه بانک ملی با نمای شیشه‌ای در ضلع جنوب‌شرقی آن ساخته شود. با این ویرانی و آسیب به چهره میدان، قرینگی و یکپارچگی میدان از بین رفت. در سال ۱۳۸۰ و در پی بازسازی و مرمت دوباره میدان، شهرداری منطقه ۱۲ تهران، سازه‌ای نمایشی شبیه همان ساختمان گنبدی ویران‌شده قرینه ساختمان‌های دیگر میدان را به صورت دیواره و پوسته شماتیکی روی نمای ساختمان مدرن و شیشه‌ای بانک ملی بازسازی کرد تا یکپارچگی نمای میدان پاسداشته شود و تمامیت فضای معماری آن تا حدی بازگردد.
معماری
ساختمان‌های چهار طرف میدان کار قلیچ باقلیان است و مهندس محاسب آن، معمار برجسته ارمنی لئون تادوسیان بوده‌است. ساخت گنبد‌های مدور میدان اثر استاد اکبر نکووقت تک که به استاد اکبر خواهرزاده معروف بودند. پیش از انقلاب ۱۳۵۷ تندیسی از ملک المتکلمین از مبارزان شهید مشروطه خواه، در این میدان برپا بود که به علتی نامشخص به انبار پارک شهرانتقال یافت. پس از چندی که آهنگ برپایی دوباره آن برخاست، روشن شد که تندیس ناپدید شده است.
بازسازی و بهسازی میدان
به تازگی ساختمان‌های دورتادور میدان که در وضع بدی به سر می‌بردند مرمت شده و این میدان شکوه نخستینش را تا اندازه‌ای بازیافته‌است. ساختمان بخش جنوب‌شرقی میدان که شبیه سازه‌های سه سوی دیگر میدان بود در دوره‌ای تخریب شده و ساختمانی با نمای تمام‌شیشه‌ای به جای آن ساخته شده‌است. این ساختمان متعلق به بانک ملی ایران است. تازگی‌ها در پی بازسازی بنا‌های این میدان در جلوی ساختمان نوین بانک، سازه‌ای نمایشی شبیه سازه‌های قرینه‌ای که در طرفین دیگر وجود دارند ساخته شده‌است تا تمامیت فضای معماری میدان تا حدی بازگردد.
در طی بازسازی این میدان تاریخی، تمام خیابان‌هایی که به میدان وارد می‌شده‌اند، سنگفرش شده و زیر گذری جهت تردد خودرو‌ها تعبیه شده‌است. میدان حسن‌آباد امروزه با یک ایستگاه مترو با بقیه نقاط شهر ارتباط دارد.
در مورد میدان حسن آباد در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
