اروپا و برجام

نمایندگان پارلمان اروپا طرحی را تصویب کردند که به بانک سرمایه گذاری اروپا (EIB) این اجازه را می دهد که با ایران داد و ستد مالی داشته باشد. این طرح با 573 رای موافق، 93 رای مخالف و 11 رای ممتنع به تصویب رسید. احزاب دست راستی اروپا مخالف تصویب این طرح بودند.

باک سرمایه گذاری اروپا یک بانک غیر انتفاعی است که در لوکزامبورگ واقع شده و بازوی سرمایه گذاری های دراز مدت اتحادیه اروپا محسوب می شود.

به نوشته خبرگزاری رویترز، این بانک نقش کلیدی را در چارچوب تلاش های اتحادیه اروپا برای حفظ معاملات تجاری خود با ایران ایفا می کند که به واسطه تصمیم آمریکا برای برقراری مجدد تحریم ها علیه تهران به خطر افتاده است.

اتحادیه اروپا امیدوار است از این طریق بتواند از شرکت های اروپایی کشورهای عضو که با ایران همکاری دارند در برابر تحریم های جدید آمریکا حمایت کند.

اما حسن روحانی عصر روز پنجشنبه و در تماس تلفنی با «آنگلا مرکل» صدر اعظم آلمان، خروج یکجانبه آمریکا از برجام را فرصت محدودی برای اروپا دانست تا مواضع خود درباره نحوه ادامه برجام را روشن و صریح اعلام کنند اما به گفته او در این مدت مشکلات اقتصادی، بانکی و نفتی برای ایران ایجاد شده و شرکت‌های خارجی فعال در ایران برای ادامه فعالیت با تردید مواجه شدند.

روحانی بسته پیشنهادی سه کشور اروپایی را برای ایفای تعهدات آنها در قالب برجام، مایوس کننده عنوان کرد و آن را یک سری تعهدات کلی در حد بیانیه‌های سابق اتحادیه اروپا ارزیابی کرد که انتظارات ایران را برآورده نکرده است.

رئیس جمهوری ایران در ادامه این تماس تلفنی ابراز امیدواری کرد که نشست روز جمعه وزرای ۵ کشور اروپایی در وین، پیام صریح و روشنی برای ادامه همکاری در چارچوب برجام داشته باشد.

رئیس جمهور همچنین در تماسی تلفنی با امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه گفت که تلاش های این کشور برای حفظ برجام مثبت بوده ولی بسته پیشنهادی اروپا در برگیرنده تمام خواسته‌های ما نیست.

 روحانی گفت که با توجه به مشکلات اقتصادی و بانکی که برای شرکت های اروپایی فعال در ایران پیش آمده انتظار ما این بود که بواسطه خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام، اروپا با ارائه یک برنامه عملیاتی روشن و یک زمان‌بندی مشخص نقشی جبران کننده در قبال خروج آمریکا از برجام ایفا کند.

پس از خروج ایالات متحده از برجام، اتحادیه اروپا تلاش دارد با ارائه راه‌حل‌هایی بر تعهدات خود در این توافقنامه پابرجا بماند. سه اقدام کلیدی که اروپا در نظر دارد در این زمینه انجام دهد عبارتند از:‌ اعطای وام و تسهیلات بانکی از طریق بانک سرمایه‌گذاری اروپا. اقداماتی ویژه برای ایجاد یک سپر حفاظتی برای شرکت‌های اروپایی حاضر در ایران و انتقال مستقیم پول از دولت‌های اروپایی به بانک مرکزی ایران برای پرهیز از تحریم‌های ایالات متحده.

با این حال «بانک سرمایه‌گذاری اروپا» که مرکز آن در لوگزامبورک قرار دارد نگران تجارت با ایران است. از سوی دیگر تصمیم قانونگذاران اروپا این نهاد را ملزم به همکاری با ایران نمی‌کند. همکاری این بانک با ایران، سرمایه‌گذاری آن در بازارهای آمریکا را به خطر خواهد انداخت.

با وجود نقش سیاسی بانک سرمایه گذاری اروپا، این بانک اعلام کرده است که «راه حلی» برای تحقق قول های کشورهای اروپایی برای حفظ برجام وجود ندارد. سخنگوی بانک سرمایه‌گذاری اروپا به خبرگزاری رویترز گفت: «این بانک ابزار مناسبی برای این هدف نیست. مدل کسب و کار بانک این اجازه را نمی دهد که تحریم های آمریکا علیه ایران را نادیده بگیرد.»

مخالفت بانک سرمایه گذاری اروپا با طرح سیاستمداران این اتحادیه، ضربه بزرگی به تلاش های کمیسیون اروپا در اجرایی کردن برنامه مبارزه با تحریم های آمریکایی علیه ایران است. این مخالفت از این جهت اهمیت می یابد که بانک اروپا نه یک بانک تجاری بلکه نهادی است که با سیاست های اتحادیه اروپا اداره می شود.

کمیسیون اروپا پیش از این با فعالیت این بانک در ایران موافقت کرده بود.

نشست کمیسیون مشترک برجام

بنا به درخواست جمهوری اسلامی ایران، نشست کمیسیون مشترک برجام در سطح وزرا در تاریخ 6 جولای (پانزده تیرماه) در وین برگزار شد. کمیسیون مشترک به منظور بحث در مورد مسیر پیش رو برای حصول اطمینان از اجرای مستمر توافق هسته ای در تمامی ابعاد آن و بررسی مسائل حل نشده ناشی از خروج یکجانبه آمریکا از این توافق و وضع مجدد تحریم هایی که وفق برجام و پیوست شماره دو آن رفع شده بود؛ موضوعی که عمیقا موجب تاسف اعضای کمیسیون مشترک گردیده است، تشکیل شد.

کمیسیون مشترک مسئولیت نظارت بر اجرای برجام را برعهده دارد.

کمیسیون مشترک به ریاست «فدریکا موگرینی» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی و با حضور آقای «وانگ یی» وزیر امور خارجه و عضو شورای دولتی جمهوری خلق چین ، «ژان-ایو لودریان» وزیر امور اروپایی و خارجه فرانسه ، آقای «هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان ، «سرگی لاوروف» وزیر خارجه فدراسیون روسیه، «آلیستر برت» وزیر مشاور در امور خاورمیانه در وزارت امور خارجه و مشترک المنافع انگلستان، و نیز «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران تشکیل شد.

اعضای برجام مجددا بر تعهد خود در اجرای کامل و موثر توافق هسته‌ای تاکید کردند. آنها خاطرنشان کردند که برجام عنصری کلیدی در ساختار جهانی عدم اشاعه بوده و یک دستاورد بسیار مهم در حوزه دیپلماسی چندجانبه است که بر اساس قطعنامه 2231 با اتفاق آرا به تایید شورای امنیت سازمان ملل متحد رسیده است. اعضای برجام از یازدهمین گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی در تاریخ 24 ماه می که ایفای تعهدات هسته ای ایران را مورد تایید قرار داد، ابراز خرسندی کردند.

در بند پنجم  این بیانه 10 بندی، آمده است که تمامی طرف‌ها بر ضرورت اجرای کامل و موثر تمامی تعهدات هسته‌ای تأکید کردند. آنها از پیشرفت‌های مداوم در زمینه نوسازی رآکتور تحقیقاتی اراک استقبال کرده و از اینکه انگلیس وظیفه ریاست مشترک گروه کاری اراک را بر عهده خواهد گرفت، رضایت خود را ابراز کردند. طرف‌های توافق حمایت از نوسازی رآکتور تحقیقاتی اراک به عنوان بخشی از برجام و تبدیل تأسیسات فردو به مرکز هسته‌ای، فیزیک و فناوری را ادامه خواهند داد. طرف‌ها همچنین از پروژه‌های مهمی که بر اساس ضمیمه III برجام در زمینه‌های همکاری صلح‌آمیز هسته‌ای انجام شده‌اند، استقبال کردند.

بر  طبق بند ششم، شرکت‌کنندگان اذعان کردند که در برابر اجرای تعهدات مرتبط با هسته‌ای ایران، رفع تحریم‌ها، از جمله منافع اقتصادی حاصل از آن، بخش حیاتی برجام است.آنها همچنین به این نکته توجه نمودند که کنشگران اقتصادی که به دنبال کسب و کار مشروع با ایران بوده اند، با حسن نیت و بر مبنای تعهدات مندرج در برجام که در بالاترین سطح مورد تایید شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار گرفته است عمل کرده‌اند.

در بند 7 آمده است که شرکت‌کنندگان درباره اقدامات اخیر به منظور دستیابی به راهکاری عملی برای عادی‌سازی روابط اقتصادی و بازرگانی با ایران مذاکره کردند.آنها ضمن استقبال از اقدامات فشرده انجام شده تاکنون، تقویت مذاکرات فنی فشرده و بسیح منابع  قابل توجه به وسیله همه طرف‌ها  استقبال کردند.

بر طبق بند هشتم، شرکت‌کنندگان  تعهد خود را درباره موارد زیر و در فضای توام با حسن نیت اعلام کردند:

- حفظ و ارتقای روابط اقتصادی در بخش‌های گسترده با ایران

-حفظ و ارتقای کانال‌های موثر مالی برای تعامل با ایران

-تداوم صادرات نفت و میعانات گازی و محصولات نفتی و پتروشیمی ایران

-تداوم رابطه حمل‌ و نقل دریایی (ارتباط دریایی از جمله کشتی‌رانی و بیمه) ، ارتباط هوایی، زمینی و حمل‌و نقل ریلی

-ارتقا پوشش مربوط به اعتبار در بخش صادرات

-حمایت روشن و موثر از کنشگران در بخش‌های اقتصادی که با ایران رابطه تجاری دارند به خصوص شرکت‌های کوچک و متوسط که ستون فقرات بسیاری از اقتصادها محسوب می‌شوند.

-تشویق به سرمایه‌گذاری‌های هرچه بیشتر در ایران

-حمایت از فعالیت‌های اقتصادی برای سرمایه‌گذاری و سایر فعالیت‌های مالی و بازرگانی در ایران و یا در ارتباط با این کشور

-گردآوری کارشناسان بخش خصوصی و دولتی به وسیله ارتقای شوراهای کاری

-حمایت عملی برای (روابط) بازرگانی و سرمایه‌گذاری در ایران

-حمایت از شرکت‌ها در برابر پیامدهای خارجی تحریم‌های آمریکا

شرکت‌کنندگان اعلام کردند که اتحادیه اروپا در حال  پیشبرد فرایند «قوانین مسدودساز (تحریم‌ها) است تا به این وسیله از  شرکت‌های کشورهای اعضای اتحادیه اروپا  حمایت کند و مجوز وام خارجی بانک سرمایه‌گذاری اروپا را برای پوشش دادن ایران به روز رسانی کند. طرف‌های شرکت‌کننده، روی مسایل اشاره شده به وسیله تلاش‌های دوجانبه و همکاری با شرکای جهانی به منظور تشویق  آنها برای پیروی از سیاست‌های مشابه کار می‌کنند. تا ساز و کار مشابهی در روابط اقتصادی با ایران ایجاد کنند.

بنابر بند 9، شرکت‌کنندگان یادآور می‌شوند که این اقدامات با هدف حفظ توافق هسته‌ای صورت می‌گیرد که در راستای منافع امنیتی همه است.

در بند 10 هم آمده است که طرف‌های شرکت‌کننده موافقت کردند که تحت نظارت کامل و در نشست مجدد کمیسیون مشترک  برجام از جمله در سطح وزرا در راستای ارتقای تلاش های مشترک خود ادامه دهند. شرکت‌کنندگان  بر عزم خود در راستای توسعه موثر و اجرای راهکاری‌ها عملی درباره موارد بالا تاکید کردند.

کنش های ایران در مقابل اروپا

به نظر می‌رسد اروپا به پیشران مهمی برای استمرار برجام از منظر تصمیم‌سازان ایران بدل شده است. در این چارچوب، برسازی برخی ترتیبات نهادی برای افزایش انگیزه‌های ایران برای ادامه حضور در برجام، از سیاست‌های اروپا پس از توقف مشارکت آمریکا در برجام بوده است. بااین‌وجود، مواجهه اروپا با برخی تعینات ساختاری ازجمله افزایش فراوان درهم‌تنیدگی تجاری، پولی و اقتصادی اروپا و آمریکا در سال‌های اخیر، موجبات محدودشدن دامنه تأثیرگذاری کنش‌های نهادی اتحادیه اروپا در دفاع از برجام شده است؛ مساله‌ای که نمود آن تصمیم خروج برخی از شرکت‌های اروپایی از ایران پس از اعلام توقف مشارکت آمریکا در برجام بوده است. پرسش اینجاست که در این موقعیت، کنش‌های دیپلماسی رسمی و رسانه‌ای ایران در طول مذاکراتش با طرف اروپایی باید بر چه پایه‌هایی استوار باشد تا سطح کنشگری سیاسی اروپا را در دفاع از برجام ارتقاء دهد؟ به نظر می‌رسد تمرکز بر دکترین درگیرکردن؛ تأکید بر رابطه برجام با رژیم اشاعه و جایگاه اروپا در تنظیم دستورکار جهانی؛ تمرکز بر درهم‌کنش تحولات امنیتی خاورمیانه بر امنیت جان شهروندان اروپایی و پروژه اروپا؛ تأکید بر دفاعی‌بودن کنش‌های منطقه‌ای و موشکی ایران و تکیه بر رابطه برجام و فروم(چارچوب موضوعی) منطقه‌ای موردنظر اروپا باید به پیشران‌های اصلی کنش‌های دیپلماسی رسمی و رسانه‌ای ایران در مواجهه با اروپا بدل شود.

الف) برجام و دکترین درگیرکردن

دکترین اصلی اروپا در مواجهه با پدیدار جمهوری اسلامی پس از برجام، دکترین «درگیرکردن» بوده است؛ به این معنا که با درگیرکردن ایران در مناسبات اقتصادی و سیاسی نظام بین‌الملل و درهم‌تنیدگی بیشتر اقتصادی اروپا با ایران، روندی که اروپا عادی‌سازی بیشتر کنش‌های سیاست خارجی ایران می‌خواند، هموار می‌شود. سیاست و دکترینی که درواقع در نقطه مقابل دکترین بازدارندگی و تضعیفِ ایرانِ گروه جدید حکمرانی کاخ سفید قرار دارد. البته، ایران نیز با هدف افزایش هزینه تحریم‌های احتمالی آینده اروپا، بی‌تمایل به پیگیری سیاست درهم‌تنیدگی بیشتر اقتصادی با اروپا نبوده است. بااین‌وجود، راهبرد درهم‌تنیدگی اقتصادی پسابرجام ایران و اروپا برای پیشبرد دکترین «درگیرکردن» کم‌توفیق بوده است؛ به این معنا که گرچه پس از برجام شاهد گسترش مناسب مبادلات تجاری ایران و اروپا بودیم، ولی در حوزه سرمایه‌گذاری‌های فن‌آورانه اروپا در ایران و تسهیل مبادلات بانکی دو طرف شاهد عملکرد مناسبی نبودیم. واقعیتی که ریشه در علل متعددی چون سیاست‌های محدودکننده آمریکا؛ ضعف‌های ساختاری سیاست‌ورزی اقتصادی ایران و تلاش ناکافی طرف اروپایی دارد. با وجود واقعیت فوق، هر گونه کنش رسانه‌ای و دیپلماتیک ایران در مواجهه با اروپا باید بر این پایه استوار باشد که شکست سیاست درگیرکردن ایران در مناسبات اقتصادی نظام بین‌الملل که خروج شرکت‌های اروپایی از ایران از نشانه‌های آن خواهد بود، درواقع، به معنای به‌کرسی‌نشاندن سیاست یکه‌سالارانه گروه جدید حکمرانی کاخ سفید و در نتیجه، گسترش مخاطرات امنیتی قاره سبز خواهد بود. در چارچوب دکترین درگیرکردن، در حوزه کنش‌های دیپلماتیک کشور -چه رسمی و چه رسانه‌ای- از جنبه ایجابی می‌توان بر مزیت‌های غیرقابل‌انکار ایران در چارچوب سیاست متنوع‌سازی منابع انرژی اتحادیه اروپا؛ جایگاه ژئوپلیتیکی ایران که دروازه ورود به بازار 400 میلیون نفری منطقه است و جمعیت تحصیل‌کرده، نوآور و علاقه‌مند به فن‌آوری‌های اروپایی تأکید کرد. از جنبه سلبی نیز از جمله این پیام باید به طرف اروپایی منتقل شود که حضور شرکت‌های اروپایی در بازار ایران در آینده تا حدود زیادی به کنش‌های امروز آن‌ها بستگی خواهد داشت. دور از ذهن نیست که اعلام شرکت رنو در استمرار حضور در بازار ایران در چارچوب این محاسبه راهبردی صورت گرفته باشد.

ب) رابطه برجام با رژیم اشاعه و جایگاه اروپا در تنظیم دستورکار جهانی

به نظر می‌رسد مساله فروپاشی احتمالی برجام از جمله از منظر تأثیر بر تضعیف نهادهای بین‌المللی چون NPT و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و در یک کلام، رژیم اشاعه برای اروپا واجد اهمیت است. دیگر آنکه، نقش‌آفرینی جهانی اروپا تا حدود زیادی منوط به حفظ رژیم‌های بین‌المللی موجود در چارچوب نظم قاعده‌محور نظام بین‌الملل است. در این چارچوب، ایران باید با استفاده از ظرایف دیپلماتیک این پیام را به طرف اروپایی منتقل کند که فروپاشی احتمالی برجام ضمن اینکه جایگاه اروپا را در تنظیم دستور ار جهانی با چالش مواجه می‌کند، می‌تواند رژیم اشاعه را با مخاطراتی جدی مواجه سازد؛ واقعیتی که به با توجه به قرابت ژئوپلیتیکی اروپا به خاورمیانه بیش و پیش از هر قدرت جهانی دامن‌گیر اروپا خواهد شد.

پ) درهم‌کنش تحولات امنیتی خاورمیانه بر امنیت جان شهروندان اروپایی و پروژه اروپا

درهم‌کنش تحولات امنیتی خاورمیانه بر پروژه اروپا باید به یکی از مؤلفه‌های مهم کنش دیپلماتیک در برابر اروپا تبدیل شود. پرپیداست که جان شهروندان اروپایی و حتی موجودیت اتحادیه اروپا از جانب مخاطرات امنیتی و ژئوپلیتیکی مرزهای جنوبی قاره با تهدید مواجه شده است. به‌عنوان‌مثال، در حوزه تهدید «پروژه اروپا» کم نیستند تحلیل‌گران اروپایی که معتقدند از مهم‌ترین دلایل موفقیت کمپین خروج انگلستان از اتحادیه اروپا، مواجهه اروپا با پیامدهای امنیتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ورود سیل‌آسای پناه‌جویان مناطق بحرانی خاورمیانه بوده که ایده‌های گروه‌ها و احزاب منتقد و یا ضد اتحادیه اروپا را برای مردم قابل‌قبول‌تر نموده است. واقعیتی که افزایش حساسیت نسبت به عوامل، روندها و بازیگران امنیت‌زدا و امنیت‌ساز منطقه را برای اروپا به همراه داشته است. به نظر می‌رسد اروپای امروز با یک ناسازه مواجه است. از یک‌سو، شرایط اقتصادی نامناسب قاره بسیاری از کشورهای اروپایی از جمله قدرت‌های اصلی آن را به گسترش روابط تجاری و نظامی با کشورهای عربی ثروتمند خلیج‌فارس متمایل می‌کند. از دیگر سو، «در سال‌های اخیر شاهد رشد دیدگاهی در میان سیاست‌گذاران، دیپلمات‌ها و جامعه امنیتی گسترده‌تر اروپا هستیم که سابقه حمایت عربستان از گروه‌های افراطی ممکن است یکی از ریشه‌های تهدیدات تروریستی اروپا باشد.» در این چارچوب، کنش دیپلماتیک ایران -چه از منظر دیپلماسی رسمی و چه از منظر دیپلماسی رسانه‌ای- باید بر اقناع رهبران اروپایی در خصوص این واقعیت متمرکز شود که منافع کوتاه‌مدت روابط به‌ویژه روابط نظامی با کشورهایی چون عربستان به مخاطرات امنیتی بلندمدت آن نمی‌ارزد.

ت) دفاعی‌بودن کنش‌های موشکی و منطقه‌ای ایران

برجام به صورت نسبی موجب امنیت‌زدایی از پدیدار ایران در نگاه اروپا شد. بااین‌وجود، اروپا نگران کنش‌های موشکی و منطقه‌ای ایران است. در این چارچوب، به نظر می‌رسد اقناع اروپا در خصوص این واقعیت که بخش مهمی از کنش‌های منطقه‌ای ایران از گسترش عمق استراتژیک گرفته تا بهره‌مندی از نیروهای نیابتی در منطقه و گسترش برنامه موشکی ریشه در حس درمحاصره‌قرارگرفتن توسط دشمنان و ضعف توان نظامی متعارف ایران از جمله در حوزه دسترسی به هواپیماهای پیشرفته نظامی دارد، باید از مهم‌ترین مؤلفه‌های کنش دیپلماتیک ایران گردد؛ مساله‌ای که می‌تواند کنش‌های دیپلماتیک و رسانه‌ای لابی‌های طرفدار اسراییل و برخی از کشورهای منطقه را در امنیتی‌کردن پدیدار ایران محدود سازد.

ث) برجام و فروم (چارچوب موضوعی) منطقه‌ای

ارتقاء حساسیت امنیتی اروپا نسبت به مسایل غرب آسیا مساله قابل‌تأملی است. «اروپا به این نتیجه رسیده است که هرگونه تحول امنیتی، جمعیتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در منطقه مدیترانه و خاورمیانه بر کشورهای جنوب اروپا و به کل، اتحادیه اروپا فشار وارد خواهد کرد. بنابراین، با وجود اهمیت همسایگان شرقی اروپا از جمله اوکراین، تمرکز اصلی سیاست خارجی اروپا باید بر منطقه مدیترانه و خاورمیانه باشد.» در این چارچوب، ایجاد ساختار امنیت منطقه‌ای جامع با مشارکت تمام بازیگران مؤثر در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا مانند الگوی سازمان همکاری و امنیت اروپا، از اهداف و راهبردهای مهم اروپا است؛ ساختاری که از جمله یک رژیم کنترل تسلیحات منطقه‌ای را برسازد و از رقابت‌های ژئوپلیتیکی و ژئوکالچر کشورهایی چون ایران و عربستان جلوگیری کند. در این نگاه، از مهم‌ترین مؤلفه‌های کنش دیپلماتیک ایران باید تأکید بر این واقعیت باشد که انزوای اقتصادی و ژئوپلیتیکی ایران به احتمال هر ایده و یا طرح مرتبط با ترتیبات امنیتی منطقه‌ای امنیت‌ساز برای اروپا را به‌شدت با چالش مواجه خواهد کرد. درواقع، این پیام باید به طرف اروپایی منتقل شود که شکست برجام به احتمال سطح دسترسی اروپا به توانایی‌ یکی از مهم‌ترین بازیگران امنیت‌ساز منطقه یعنی ایران که از جمله نقش بی‌بدیلی در شکست داعش داشته را بسیار محدود می‌کند.