عواقب احتمالی خروج ایالات متحده امریکا از توافقنامه برجام

برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به (برجام)، توافقی چند جانبه است که در سال 2015 میان اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد (1+5) از یک سو، و دولت جمهوری اسلامی ایران از سوی دیگر منعقد گردید. صرف نظر از ماهیت سیاسی یا حقوقی بودن توافق نامه یا پیمان مزبور که همچنان برخوردار از ابهاماتی است، بنا بر این بود که طرفین متعاهد مبتنی بر مذاکراتی که از پیش پی گرفته بودند امتیازاتی را به یک دیگر واگذار کنند تا اصطلاحا همه طرفین توافق نامه با رضایت مندی به اجرای آن امیدوار باشند. بر اساس این توافق نامه، بنا شد جمهوری اسلامی ایران برنامه غنی سازی اورانیوم خود را به همراه تولید آب سنگین محدود نماید و اجازه بازرسی و راستی آزمایی های جدی آژانس بین المللی انرژی اتمی را فراهم بیاورد و در سوی مقابل، کشورهای عضو دائم شورای امنیت ملل متحد نیز ضمن شناساسی حق غنی سازی اورانیوم، مقدمات برچیده شدن تحریم های اعمال شده سازمان ملل متحد و برخی دولت های عضو را (همچون ایالات متحده امریکا) فراهم بیاورند.

با روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ، از همان روزهای نخست و با موضع گیری های افراطی و خارج از عرف وی، این باور به وجود امده بود که دولت ایالات متحده بنا به ادامه حضور در برجام را ندارد و بناست روزی از توافق نامه مزبور خارج شود. پس از اعلام نظرات و موضع گیری های مکرر ترامپ درباره برجام، سرانجام وی در تاریخ 18 اردیبهشت ماه سال جاری رسما خروج دولت متبوع خود از برجام را اعلام نمود و بار دیگر اثبات کرد که دولت متبوع او بنا ندارد پایبند به تعهدات بین المللی باشد (همچون خروج از پیمان 2015 پاریس راجع به تغییرات آب و هوایی که با واکنش کشورهای مختلف همراه بود.)

صرف نظر از چرایی و ماهیت اقدام دونالد ترامپ، در این یادداشت بنا داریم به برخی از تبعات نقض عهد طرف امریکایی و سناریوهای آتی احتمالی راجع به توافق نامه برجام بپردازیم.

1. نظر به این که توافق نامه مزبور منعقد شده میان دولت های دیگر همچون چین و روسیه نیز هست و منحصر به امریکا نمی شود، این احتمال وجود دارد که دولت های مزبور و البته دولت های اروپایی همچنان پایبند به تعهدات خود باشند. این نکته را نیز بایست اضافه کرد که استمرار حضور دولت های اروپایی در توافق مذکور احتمالا منوط به رفتارهای دولت ایران در عمل به تعهدات می شود و همین فرض البته در صورت تحقق، موجبات بروز صحنه ای جدید در روابط میان دولت های اروپایی و ایالات متحده امریکا می شود.
2. فرض دیگر مبتنی بر شکست برجام بدون امریکا است. دلیل عدم توفیق بسیاری از توافقات بین المللی اصولا تهدیدهای یک جانبه ایالات متحده امریکا است. از آن جایی که بسیاری از کشورهای بویژه کشورهای اروپایی روابط تجاری عمیقی با دولت مزبور دارند و در سازمان تجارت جهانی نیز عضو هستند، این فرض تقویت می شود که هرگز آمادگی مواجهه با امریکا را نداشته باشند و از دست دادن امریکا را ارجح بر به دست آوردن منافع خود بواسطه ایران تلقی نکنند. از آن سو، جمهوری اسلامی ایران نیز یحتمل به این نتیجه برسد که عایدی از توافق نامه مزبور ندارد و لذا بلافاصله آماده خروج از آن شود. در یک چنین فرضی، دولت مزبور اقدام به از سرگیری فعالیت های هسته ای خود می کند، سانتریفیوژها را برقرار می کند، تولید ان ها را افزایش می دهد و یا از 235 ایزوتوپی که در برجام قید شده بود فراتر می رود. البته بایست آگاه بود در یک چنین شرایط هم ایران به سبب امضای بازرسی ها و پادمان سازمان بین المللی انرژی اتمی و البته، معاهده منع گسترش سلاح های اتمی (ان پی تی) همچنان با محدودیت هایی مواجه است.
3. دیگر اقدامات ایران من جمله تقویت آزمایش های موشکی و استمرار حضور در منطقه هستند که به زعم مقامات امریکایی در "تعارض با قطعنامه 2231 بوده" و دولت مزبور همواره مخالف با آن بوده است. اما می توان این گزینه را از دیگر تبعات اقدام یک جانبه امریکا در خروج از برجام تلقی نمود.
4. تصمیم دولت ترامپ احتمالا به عربستان سعودی اجازه می دهد تا به توسعه برنامه هسته ای خود بپردازد و از فرصت بوجود آمده به سود خود بهره مند شود.
5. رژیم اسرائیل به احتمال فراوان از این موقعیت به سود خود بهره می برد و در تلاش برای تقویت حضور خود در منطقه و سیاه نمایی علیه ایران بر خواهد آمد.
6. ترامپ یقینا در پی امتیاز گیری بیش تر بر خواهد آمد و از فرصت استفاده می کند تا در زمان مد نظر خود بحث برجام های متعاقب را مطرح کرده و از ابزار "تحریم های شدید اقتصادی" برای این منظور بهره  ببرد. در حقیقت، تحریم های اقتصادی وی بهانه ای می شوند تا جمهوری اسلامی ایران را وادار نماید پای میز مذاکره مجدد برود و نظرات تحمیلی دولت ترامپ را بویژه حول محور تسلیحات موشکی بپذیرد.

نگارنده معتقد است به سبب روابط مستحکم تجاری، سیاسی و اقتصادی دولت های اروپایی با ایالات متحده امریکا و مسبوق به سابقه بودن خدشه ناپذیر بودن آن، کنش دولت های اروپایی در این مقطع به دو صورت مفروض است. اولا استمرار پایبندی آن ها به تعهدات مندرج در توافق نامه برجام که البته به معنای حمایت قاطع اقتصادی از ایران نخواهد بود. و ثانیا، هم صدایی نرم آن ها با دولت امریکا و فراهم اوری تدریجی مقدمات خروج از توافق نامه که در بلند مدت می توان شاهد آن بود.

1. استمرار دولت های اروپایی در برجام و پایبندی به تعهدات: بنا بر شواهد و قرائن و نوع واکنش مقامات اروپایی به خروج ترامپ از برجام (بویژه فدریکا موگرینی که اعلام کرد: "برجام نتیجه بخش و موثر بوده است... این توافق نامه حاصل مدت ها مذاکره است") می توان این گونه استنباط کرد که نفس استمرار حضور آن ها (بویژه دولت های انگلیس، فرانسه و آلمان) به منزله طرفداری و امتیاز دهی به ج اسلامی ایران به شمار نمی آید. روابط دولت های اروپایی با امریکا و هم صدا بودن آن ها (همچون اشغال نظامی عراق از سال 2003 یا حمله اخیر به پایگاه های نظامی سوریه) مبین این است که آن ها حاضر به ایجاد اختلال در روابط فی مابین نیستند و چنانچه به حضور خود در برجام استمرار ببخشند هم بنا نیست امتیاز جدید و جدی به ایران اعطا شود بلکه صرفا از باب همراهی نرم با سیاست های ایالات متحده امریکا است. هرچند بایست منافع اقتصادی و سیاسی دقیق این حضور بررسی شود لیکن بایست آگاه بود که این نوع پایبندی به تعهدات همچنان محدود کننده برنامه هسته ای ایران است و افکار عمومی اروپا و دیگر نقاط دنیا نیز به سبب همراهی ظاهری اروپایی ها، انتظار عدم پایبندی به تعهدات را از سوی دولت ج اسلامی ایران ندارد. یعنی، ایران پایبند به "توافق نامه نزاکتی" می شود که بنا نیست ماحصل جدی اقتصادی یا سیاسی برایش به همراه داشته باشد.
2. خروج دولت های اروپایی از برجام: احتمال دوم، خروج "نرم"، "آهسته" و "ناملموس" دولت های اروپایی از برجام است. باردیگر، مستفاد از استدالال های فوق مبنی بر ناگسستنی بودن روابط تجاری، سیاسی و اقتصادی فی مابین دولت های اروپایی و امریکایی، این گزینه را نیز می توان مفروض پنداشت. پر واضح است که دولت های اروپایی بنا نداشته باشند در یک آن از برجام خارج شوند چراکه هم افکار عمومی دنیا نظاره گر ادله احتمالی برای این واکنش است و هم این که در خلال نشست های متعدد با مقامات ایرانی ولو به صورت "تعارفی و نزاکتی"، متضمن پایبندی به تعهدات خود شده اند و لذا همین امر موجب می شود انتظار خروج بلادرنگ آن ها از برجام مفروض نباشد. آن گونه که پیش از این از نظر گذشت، چنانچه مقامات اروپایی به اجماع جهت خروج از برجام به تبعیت از هم پیمان همیشگی خود یعنی ایالات متحده امریکا برسند، این خروج "آرام" و "رفته رفته" خواهد بود؛ یعنی ابتدا مقدمات آن فراهم می شود من جمله ضرورت پایبندی ایران به تعهدات هسته ای، محدود نمودن برنامه موشکی، التزام به حقوق بشر مدل اروپایی و امریکایی و ... و در صورت احراز هرگونه کج روی ایران از نظرات آن ها، بنا بر ادعاهای مرتبط، تلاش می کنند ایران را در قامت متهم معرفی نموده و ضمن آماده سازی از پیش افکار عمومی، به آرامی و با توجیه عدم تمایل ایران به حفظ صلح و امنیت بین المللی (برنامه موشکی و حقوق بشر)، خود از توافق مزبور کناره گیری کرده و پیکان گفتمان را به سمت توافق راجع به حوزه های مزبور متوجه کنند.  

جمع بندی:

خروج ایالات متحده امریکا و یا عدم التزام اش به توافقات و پیمان های بین المللی همواره امری مفروض بوده است ( خروج از پیمان پاریس 2015، پیمان تجارت آزاد با مکزیک و ...) لیکن بایست مد نظر داشت که توافق نامه برجام که با هدف رفع تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد و دولت ایالات متحده امریکا و گردش اقتصادی جمهوری اسلامی ایران منعقد شده بود، امروز وارد عصر جدیدی شده است و باید آگاه بود که هر تصمیمی که اتخاذ می شود باید در گام نخست مبتنی بر منافع ملی و امنیت حاکم بر جمهوری اسلامی ایران باشد. به عقیده نگارنده، برجام با اروپا یا برجام بدون اروپا تاثیر چندانی بر ماهیت روابط اقتصادی و معیشت نخواهد داشت مگر این که ضمانت های مکتوب، دقیق و مبتنی بر چارچوب های حقوق بین الملل موجبات استحکام تعهدات آن ها را فراهم آورد و در غیر این صورت، اتکا به استمرار حضور آن ها صرفا جنبه تشریفاتی و تعارفی مبدل می شود که هیچ گونه ثمره ملموسی برای جامعه و ارکان نظام جمهوری اسلامی ایران نخواهد داشت.

* دانشجوی دکترای تخصصی حقوق بین الملل

منابع:

- Katzman, Kenneth, Kerr, Paul, Heitshusen, Valerie, Options to Cease Implementing the Iran Nuclear Agreement, Congressional Research Service, 30th April 2018

- The Joint Comprehensive Plan of Action (JCOPA) text

- www.armscontrol.org