برای سازمان محیط زیست متأسفم

 رضا رحیمی؛ میان برخی مدیران اجرایی کشور، اصرار عجیب و بی پایانی وجود دارد که در تنها جزیره دریای خزر، طرح های اقتصادی و سودآوری پیاده شود که بارها کارشناسان آن ها را بر خلاف مصالح این منطقه عنوان کرده اند؛ هرچند مقاومت های محیط زیست در سال های گذشته مانع این طرح های خسارت بار شد، اکنون مجوز این طرح صادر شده و عملیات های اجرایی آن به زودی آغاز خواهد شد.

به گزارش «تابناک»؛ جزیره آشوراده به عنوان تنها جزیره واقع در شبه جزیره میان کاله به دلیل موقعیت بسیار استثنایی خود، همواره مورد توجه مدیران و فعالان اقتصادی بوده است تا از ظرفیت های بی نظیری که در خود جای داده، در راستای درآمدزایی و کسب سود بهره برداری شود.

به رغم سال ها تلاش بی پایان برخی نهادها و گروه های اقتصادی به منظور نفوذ به این جزیره زیبا و آغاز عملیات عمرانی، همواره سازمان محیط زیست چون سدی بزرگ مانع این اقدامات می شد و اجازه دخل و تصرف در این منطقه را به مدیران و فعالان اقتصادی نمی داد.

با این حال هفته گذشته سید مناف هاشمی، استاندار گلستان اعلام کرد، مجوز رسمی طرح گردشگری آشوراده بعد از سال‌ها انتظار صادر شده و عملیات اجرایی آن به زودی آغاز می‌شود؛ مجوزی که شاید فعالان اقتصادی منطقه را خوشحال کند؛ اما به معنای واقعی کلمه برای دوستداران محیط زیست و متخصصان این حوزه یک خبر بسیار بد تلقی می شود.

واقعیت در رابطه با جزیره آشوراده و حساسیت های آن این است که این منطقه کوچک تنها جزیره ایرانی در دریای خزر است و جزو نخستین مناطق زیست کره جهانی قرار دارد. این منطقه به واسطه عدم دست اندازی انسانی با محیطی بسیار بکر و دست نخورده رو به روست که فضای بی نظیری برای زندگی حیات وحش فراهم کرده است.

با اینکه در دهه های گذشته برخی از مردم محلی در این جزیره زندگی می کردند، با بالا آمدن آب دریا و از بین رفتن امکان حیات در منطقه این افراد منطقه را ترک کردند و در حال حاضر تنها برخی نیروهای اداری در جزیره ساکن هستند.

نزدیک به پانزده سال پیش بود که چشم منفعت طلبانه نهادها و مدیران اجرایی به این منطقه بکر متمرکز شد و تلاش های اولیه برای تصاحب آن و ایجاد طرح های گردشگری و اقتصادی در آن آغاز شد؛ در طول همه سال های گذشته بارها این منطقه محلی برای درگیری بخش خصوصی با سازمان محیط زیست بوده است تا شاید این نهاد نظارتی تسلیم و با ورود بخش خصوصی به ماجرا پروژه های اقتصادی در این جزیره آغاز شود.

کاهش تراز آب دریا در سال های اخیر، حساسیت بالای این زیست کره به هر گونه دست اندازی انسانی، مخالفت دوستداران محیط زیست و کارشناسان، تجربه های تلخ ورود مدیران به زیستگاه های حیات وحش و... همه از جمله دلایلی است که تا کنون اجازه تحقق آرزوهای منفعت طلبان را در این منطقه نداده است، اما این بار موضوع فرق کرده و استاندار گلستان نیز تمام قد به حمایت از پروژه های مخرب انسانی در این حوزه برخاسته است؛ وضعیتی بسیار نگران کننده که دلایل علمی و دقیقی برای نقد آن وجود دارد.

اهمیت توجه به تنها جزیره ایرانی در جنوب شرق دریای خزر و نگرانی در مورد خسارت های فعالیت های اقتصادی در آنجا، زمینه ای شد تا گفت و گویی تخصصی با این محور با دکتر حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران ترتیب دهیم. آنچه در ادامه می خوانید مشروح این گفت و گو است.

با سلام و احترام، آقای دکتر برای شروع در مورد جزیره "آشوراده" که به شدت در مقابل کنش های انسانی آسیب پذیر است و در سال های اخیر بارها تصمیم بر آغاز فعالیت های اقتصادی در آنجا شده است، توضیح بفرمایید.

من هم به شما و خوانندگانتان سلام عرض می کنم. واقعیت این است که منطقۀ "آشوراده" بخشی از ذخیره گاه زیست کرۀ میانکاله است که در شرقی ترین بخش جنوب دریای خزر قرار گرفته و یک منطقۀ گذر است که اکوسیستم جالبی را ایجاد کرده، به طوری که بخشی از آن دریای خزر است و بخشی خلیج گرگان یا همان تالاب میانکاله و تنها جایی از سواحل دریای خزر در ایران است که هنوز دست نخورده باقی مانده و این دست نخوردگی ارزش حافظتی زیست محیطی بسیار بالایی دارد.

به دلیل آن که تعداد بسیار زیادی از پرندگان مهاجر هر سال به این منطقه می آیند و از طرفی هم خود تالاب میانکاله منطقه ای ست که برای تخم گذاری ماهی های خاویاری استفاده می شود، به علاوۀ این که می توان گفت معدود جایی است که از آرامش برخوردار است و به همین جهت فک خزری می تواند به آن جا بیاید و از همه مهم تر از نظر پوش گیاهی می توان گفت تنها باقی ماندۀ جنل انار وحشی است که ما در آن مطقه داریم.

لذا با توجه به این شرایط خاصی که وجود دارد، می توانم بگویم که صد در ثد متخصصانی که بنده در حوزه های مختلف محیط زیست و زیست شناسی می شناسم، تاکید داشتند که این منطقه با سابقۀ حدودا نیم قرن حفاظت، به هیچ عنوان نباید برای بهره برداری واگذار شود. چرا که بهره برداری این منطقه مشکلات بسیاری را ایجاد خواهد کرد. بهره برداری جز به عنوان یک ذخیره گاه زیست کره در آن منطقه نباید انجام شود .

-دقیقاً مسئولان از اجرای طرح اقتصادی گردشگری در جزیره آشوراده به دنبال چه هستند؟

طرحی که مدیریت منطقه داده که از زمان شروع شدن آن حدود هجده سال می گذرد و من این طرح مدیریت را خودم شخصا مطالعه کردم و در آن هجده سال گذشته هم نگرانی های محیط زیستی را در آن رعایت نکردند و طبیعی است که این منطقه با توجه به این که الان تحت تنش شدیدی از نظر سطح دریای خزر هست (که پایین رفته است و تالاب را به شدت کاهش داده است) از حساسیت بسیار بالایی برخوردار است و به همین دلیل هرگونه طرح گردشگری در آن منطقه می تواند این تنها لکۀ باقی ماندۀ جنوب شرقی دریای خزر را از بین ببرد. و نکتۀ مهمی که بنده در اینجا می خواستم عرض کنم در مورد جزیره است.

ما در واقع در دریای خزر به خصوص در سمت جنوبی آن هیچ گونه جزیره ای نداریم. تنها نقطه ای که الان حالت شبه جزیره است همین "آشوراده" ست (زیرا "آشوراده" هم بر اثر پایین رفتن آب دریای خزر الان حالت جزیره ای خود را از دست داده) و بر اساس مستنداتی هم که اتحادیه بین المللی حفاظت در سال 2011م در مورد کلیه گروه های جانوری و گیاهی اعلام کرده، زیست گاه هایی که در جزایر هستند بسیار بسیار آسیب پذیر هستند. به دلیل این که جزایر چون با محدودیت مساحت مواجه هستند هر گونه تخریب در این مناطق تقریباً غیرقابل برگشت است.

حال در جایی مثل جزایر "آشوراده" که از نظر مساحت بسیار کوچک است و با توجه به نوسانات آبی که دریای خزر در صد سال اخیر داشته، از نظر ارتفاع زیر سطح دریا قرار گرفته ، میزان آسیب پذیری این جزیره افزایش یافته است. بنده واقعاً تاسف می خورم هم برای سازمان محیط زیست و هم برای کسانی که در حال حاضر مدعی هستند که با بررسی کردن، چنین مجوزهایی را صادر کرده اند. تا آن جا که بنده اطلاع دارم کلیۀ کارشناسانی که در دفتر زیستگاه ها هستند، با اجرای طرح گردشگری در "آشوراده" مخالف هستند، و اگر هم مخالفت خود را به دلیل جایگاه سازمانی اعلام نمی کنند، صرفاً به دلیل این است که همۀ آنها در صحبت های خصوصی که دارند، اعلام می کنند که زور از بالاست و ما نمی توانیم کاری کنیم.

-بفرمایید خانم ابتکار در دورۀ قبل (اگر اطلاع دارید)، چه قصوری داشتند؟ و آیا سیاست های ایشان در مورد "آشوراده" در دورۀ آقای کلانتری اصلاح شد و یا تداوم پیدا کرد؟

حقیقتاً در رابطه با جزایر "آشوراده" شخصاً با خانم ابتکار جلسه ای گذاشتم، در این ملاقات ایشان صراحتاً به بنده و دیگر دوستانی که خدمت ایشان رفته بودیم اعلام کردند که فشار بسیار سنگینی از طرف دولت بر روی سازمان محیط زیست است و مقاومت بیشتر در مقابل این فشار باعث فرو ریختن دیوار محیط زیست خواهد شد. این عین جمله ای است که ایشان در آن جلسه که با ما داشتند گفتند و در واقع این گونه توجیه می کردند که ما به دلیل فشارهای زیادی که وجود دارد، ناچار هستیم بعضی از مناطق را واگذار کنیم.

بعد از این که دوره خانم ابتکار تمام شد، بنده که یکی از منتقدین ایشان بودم، دولت آقای روحانی را تشویق کردم که فرد مناسب تری را جایگزین ایشان کنند اما متاسفانه می توانم بگویم که حرف خانم ابتکار درست بود. فشار به محیط زیست این قدر زیاد بود که حتی شخص خانم ابتکار را هم مانع توسعه می دانستند. متاسفانه با آمدن آقای کلانتری، نه تنها ایشان پروژه های زیادی را که در زمان خانم ابتکار جلوی آن گرفته شده بود، به اکثر آن ها مجوز دادند بلکه حتی اخیراً در شورای عالی محیط زیست مساحت مناطق حفاظت شده را (اگر رقم را اشتباه نکنم) حدود 70000 هکتار کاهش دادند.

-آقای روحانی و آقای جهانگیری داعیه محیط زیست را دارند و بارها در صحبت هایشان این را مطرح کرده اند، به نظر شما این حرف ها و ادعاها در عمل واقعیت پیدا کرده یا خیر؟

متاسفانه آقای روحانی در زمینه محیط زیست، شعارهای زیادی را مطرح کردند و حتی دولتشان را دولت محیط زیستی اعلام کردند، ولی در عمل این اتفاق نیفتاد. حالا چه بر اساس آن چیزی که خود خانم ابتکار در رابطه با "آشوراده" به ما گفتند که فشار سنگینی از طرف دولت وجود دارد که محیط زیست را در تضعیف کند و چه اتفاقاتی که بعد از آن افتاد.

به عنوان نمونه خدمتتان عرض کنم که وقتی دوره دوم آقای روحانی انتخاب شدند، ما هزار نفر از متخصصان محیط زیست نامه ای را خدمت آقای روحانی نوشتیم و از ایشان درخواست کردیم که جانشین خانم ابتکار را فرد مناسبی مانند آقای دکتر محمد فاضلی به دلیل نگاهی که ایشان به مسائل محیط زیست و آب داشتند، بگذارند.

با وجود این که ایشان یکی از همکاران آقای روحانی در مرکز بررسی های استراتژیک بودند، متاسغانه به نامه ما که جمعی از متخصصان آن را امضا کرده بودند، نه تنها پاسخی داده نشد حتی دو ماه تمام ما تلاش کردیم که از آقای جهانگیری و آقای نهاوندیان وقت چند دقیقه ای بگیریم که مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست را به دست فردی بسپارند که از خانم ابتکار بهتر باشد ولی متاسفانه این اتفاق نیفتاد.

با آمدن آقای کلانتری شاهد این بودیم که مجوزهای انتقال آب به راحتی صادر شد، شاهد این بودیم که در عرض 24 ساعت به استان های شمالی ایران (مازندران و گیلان)، مجوز ساخت پتروشیمی داده شد، شاهد این بودیم که مجوز معدن کاوی در زیستگاه یوزپلنگ صادر شد و آخرینش هم موردی هست که مساحت مناطق حفاظت شده را در شورای عالی محیط زیست کاهش دادند.

-کشورهای توسعه یافته یک تعادلی بین توسعه و محیط زیست برقرار کردند ولی در اینجا رئیس محیط زیست کشور ما معتقد است که محیط زیست نباید مانع توسعه باشد و این سخن کلیدی آقای کلانتری است، نظر شما در این مورد چیست؟

واقعیت این است که در حرف های آقای کلانتری خیلی تناقض وجود دارد، یک زمان ایشان بیان می کنند که ما در دهه های گذشته اشتباه و بی سوادی کردیم، کشاورزی را در کشور توسعه بیش از حد دادیم، منابع آبی کشور را نابود کردیم و با این کار تمدن ایران را به خطر انداختیم، این حرفشان متین است ولی همین آقای کلانتری وقتی رئیس سازمان محیط زیست می شوند، می بینیم که در عمل بر خلاف این گفته ها عمل می کنند.

شما ببینید در کشوری که ما این همه مشکل داریم، طبیعی ست که تنها راه حفظ آب توسعه پوشش گیاهی است، این دیگر شناخته شده است و با افزایش میزان مناطق حفاظت شده صورت می گیرد. آن وقت ما می آییم و مناطق حفاظت شده را کم می کنیم.

کم شدن مناطق حفاظت شده به این معناست که دقیقا همان مسیری را می رویم که در گذشته رفتیم. ضمن این که الان می دانیم بحث توسعه در کشور بزرگی مانند ایران که دارای تنوع آب و هوایی و اقلیمی است، در هر استانی، هرگونه توسعه ای نمی تواند وجود داشته باشد. یعنی ما در یک استان خشکی مثل سمنان نباید انتظار داشته باشیم که هم صنعت، هم کشاورزی، هم افزایش جمعیت وجود داشته باشد. طبیعی است که وقتی ما این کار را انجام دهیم نتیجه این خواهد شد که آسیب پذیری سرزمین را افزایش می دهیم.

ما در کشوری هستیم که در برخی نقاط آن باید صنعت داشته باشیم و دلیلی ندارد که پتروشیمی در هر استانی باشد، فولاد در هر استانی باشد، هر استان از نظر کشاورزی بیشترین توسعه را داشته باشد و از نظر توسعه انسانی و شهرنشینی هم تمام استان ها مثل هم باشند.

این را ما باید در مطالعات آمایشی سرزمین و مدل های شناخته شده توسعه پایدار مد نظر داشته باشیم، ضمن این که بپذیریم کشور خشکی مثل ایران با متوسط بارندگی 200 میلی متر در سال نمی تواند تمام شاخص های مورد نظر توسعه را که گاهی مواقع آرزوی مدیران منطقه ای هست، برآورده کند. در این کشور تنها مدلی که می تواند نجات بخش سرزمین ایران از مشکل بی آبی باشد، مسئله توسعه گردشگری پاک است.

گردشگری پاک می تواند برای ما درآمدهای هنگفتی بیاورد، باعث جذب ارز به کشور شود و هم چنین باعث این خواهد شد که در منطقه ناپایدار خاورمیانه که تقریبا الان اکثر کشورهای همسایه ما با انواع و اقسام ناامنی ها و خشونت ها مواجه هستند، ما می توانیم کشور خود را از این همه هجم زباله ای که در این طبیعت قرار دارد، مصون نگاه داریم و مساحت مناطق حفاظت شده خود را به بیست درصد برسانیم و مطمئن باشیم از درآمد صنایعی که هر روز یا ورشکسته می شوند و یا بر اثر تحریم دچار مشکلات پیچیده ای شدند، رها می شویم؛ و سرزمین ایران را طوری مدیریت کنیم که نیاز به این همه دخل و تصرف نداشته باشد. حرف اصلی بنده در مورد "آشورده" همین است؛ در دنیا برای توسعه گردشگری، مناطق حفاظت شده خود را اشغال نمی کنند بلکه مناطق غیرحفاظت شده خود را حفاظت می کنند. ولی متسفانه دوستان ما هنوز نمی دانند که دنیا به سوی گرشگری پاک پیش می رود، گردشگری پاک هم چیزی جز حفظ مناطق نیست.

- به عنوان سوال آخر این که گردشگری پاک که شما می فرمایید به صورت مشخص در مورد "آشورده" چه اتفاقی باید بیفتد تا آن چه که در ذهن شماست رخ دهد؟

ببینید بنده عرض کردم "آشورده" یک منطقه حساس و کوچک است و ظرفیت پذیرش گردشگران انبوه را ندارد. چون ما یک پدیده ای در علم اکولوژی داریم به اسم اثر گوشه ای. اثر گوشه ای یعنی اگر شما بیایید یک منطقه جزیره ای یا حاشیه ای، یک باریکه، راه درست کنید، حتی اگر این راه آسفالت نباشد این باعث خواهد شد که تا عرض صد متر پرندگان دیگر امکان لانه سازی را در آن منطقه نداشته باشند.

ما وقتی که وارد یک منطقه کوچکی مانند "آشوراده" می شویم حتی یک طرح گرشکری سبک در این منطقه ، باعث خواهد شد که چیزی حدود یک سوم این جزیره را در اثر این پدیده حاشیه ای برای گردشگران ناامن کند. جزیره "آشوراده" در حال حاضر پذیرای گردشگران محدودی هست که توسط جوامع بومی به وسیله قایق آن ها را به آنجا برده و بر می گردانند. جزیره "آشوراده" بیش از این ظرفیت ندارد.

ببینید استان گلستان یکی از بهترین استان های ما برای گردشگری پاک است و تنها "آشوراده" نیست. ما منطقه حفاظت شده جهان نما را داریم که بام ایران است و منطقه بی نهایت زیبایی ست، پارک ملی گلستان، آبشار لوه، گل فشان های گمیشان (که این ها در دنیا کم نظیر هستند) و ... را داریم.

ما متاسفانه فکر می کنیم که باید بیایم در آن جا تاسیسات درست کنیم، البته دوستان می توانستند در همان بندر ترکمن، هتل درست کنند، کسی مشکلی با ساخت هتل در بندر ترکمن ندارد ولی اولویت اصلی ما برای گردشگری پاک در کل شمال ایران نه تنها در منطقه "آشوراده"، این است که ما این منطقه را از زباله پاکسازی کنیم. در کدام قسمت شمال می توانید بروید و زباله آنجا فراهم نباشد.

برای نمونه خدمتتان عرض می کنم، بنده یک محقق پسادکتر خارجی در آزمایشگاه خود دارم، ایشان خیلی علاقه مند بودند و به بندر ترکمن (نزدیک "آشوراده") رفته بودند تا آن جا را ببینند، وقتی برگشتند به بنده گفتند که همسرشان نقل کرده اند که در آن منطقه به حدی زباله زیاد بوده که حتی یک ساعت هم نتوانسته اند در آنجا بمانند. صحبت بنده با آقای مناف هاشمی، آقای کلانتری، آقای عبدوس (مدیر کل محیط زیست استان گلستان) و بقیه دوستان این است که اول باید مهم ترین اولویتتان پاکسازی این استان از این همه زباله باشد. اگر این کار را انجام دهید ، گردشگر خودش می آید و نیاز نیست که جزیره "آشوراده" را زخمی کنید یا از بین ببرید.

-از وقتی که در اختیار«تابناک» قرار دادید، سپاسگزارم.

من هم متقابلاً از شما ممنونم.