بازخوانی اقتصاد مقاومتی در دیدگاه های دکتر محسن رضایی
حسین رجبیان
با نگاهی به تاریخ پرشکوه نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران از بدو تأسیس می‌توان آثار دسیسه و فشار از سوی دشمنان استقلال و آزادی مردم ایران را مشاهده ساخت به قسمی که این توطئه‌ها روزبه‌روز افزایش‌یافته و هرازگاهی با بهانه جدیدی صورت می‌گیرد. یک‌بار انرژی هسته‌ای بهانه این فشارها می‌شود، یک روز به بهانه حقوق بشر و روزی دیگر به بهانه برنامه‌های موشکی و دفاعی ایران و به لطف خدا مقاومت نظام جمهوری اسلامی و مردم فداکار ایران هم هرروز افزایش‌یافته و استکبار جهانی را مثل همیشه از نائل آمدن به اهداف پلید خود ناامید ساخته است.
تحریم‌های اقتصادی ازجمله ابزار همیشه مورد استفاده دشمنان علیه مردم کشورمان بوده است که در هر برهه‌ای سعی کرده‌اند با توسل به آن، ایران را به پرتگاهی عمیق سوق دهند، که اگرچه فشار اقتصادی به خاطر برخی عیوب سیستم اقتصادی کشور و اتکای بیش‌ازاندازه اقتصاد به صادرات نفت، اثرگذار بوده، اما حسرت شنیدن یک آخ از سوی مردم وفادار به آرمان‌های انقلاب اسلامی را بر دل ددمنشان این مرز و بوم باقی گذارده و کشتی انقلاب علی‌رغم دریای طوفانی و مواج، همچنان استوار به راه خود ادامه می‌دهد.
از جهت فائق آمدن بر تحریم‌های ظالمانه قدرت‌های مستکبر جهانی، با درایت و آینده‌بینی فوق‌العاده مقام معظم رهبری، ایده اقتصاد مقاومتی به وجود آمد که با اتکا با آن می‌توان اقتصاد کشورمان را بدون هرگونه نیاز به عامل خارجی و بدون آنکه به خاطر تحریم و یا بحران‌های اقتصادی دنیا دچار آسیب و تحول شود، پایه‌ریزی گردد.
«اقتصاد مقاومتی» واژه‌ای است که رهبرمان برای نخستین بار در دیدار با جمعی از کارآفرینان موفق در سال 89 مطرح کردند. دربند 21 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، تبیین ابعاد اقتصاد مقاومتی و گفتمان سازی آن به‌ویژه در محیط‌های علمی آموزشی و رسانه‌ای و تبدیل آن به گفتمان فراگیر و رایج ملی مورد تأکید قرارگرفته است.
با مرور بیانات معظم له، همان‌طور که در صدر ابلاغیه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی نیز اشاره فرمودند، اقتصاد مقاومتی یک نوع الگوی اقتصادی است که برگرفته از فرهنگ و ارزش‌های اسلامی و انقلابی است و خصلت بارز آن توانمندسازی اقتصاد کشور در مقابله با تهدیدهای دشمن و تبدیل آن‌ها به فرصت مناسب برای پیشرفت است.
اقتصاد مقاومتی در اولین روزهای معرفی، بیشتر به‌صورت مقاومت اقتصادی معرفی می‌شد. در ادبیات اقتصادی، اقتصاد پایدار به اقتصادهایی اشاره دارد که در حال دست‌وپنجه نرم کردن با مشکلاتی مانند جنگ، تحریم و محاصره هستند. ازاین‌رو ایران را به‌عنوان نمونه‌ای از این نوع اقتصاد برمی‌شمارند.
البته نمونه عملیاتی این ایده در زمان جنگ تحمیلی اجرایی و همراه با موفقیتی همراه شده که تا به امروز ایران اسلامی از برکات آن در حوزه امنیت کشورمان برخوردار شده است و این عامل امروز می‌تواند به‌عنوان زیرساختی مناسب برای اجرای اقتصاد مقاومتی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. ازجمله کسانی که با آینده‌بینی دقیق سال‌ها پیش و در زمان جنگ تحمیلی متوجه جنگ آینده در حوزه اقتصادی شد دکتر محسن رضایی بود. فرمانده آن روزهای دفاع مقدس پس از پایان جنگ و پیکربندی صحیح سپاه پاسداران و اطمینان از آنکه فرماندهانی شجاع، مؤمن و دلاور برای فرماندهی سپاه برای دفاع از انقلاب تربیت‌کرده، لباس جنگ کلاسیک را از تن خود خارج ساخت و این بار در جبهه دیگری چون اقتصاد لباس سربازی به تن کرد و در این راه قدم گذارد.
فرمانده دیروز سپاه و علم به دوش امروز جبهه اقتصاد ایران از نخستین کسانی بود که نگرانی‌های مقام معظم رهبری در حوزه اقتصاد را درک و توصیه ایشان را به اقتصاد مقاومتی در صدر امور مهم کشور دانست و به تبیین اقتصاد مقاومتی در همان روزهای نخست پس از توصیه رهبری به آن پرداخت:
• همگان می‌بایست نقش خود را در جبهه اقتصاد شناخته و ایفا کنند؛ باید درصحنه عمل تحریم‌ها را شکست داد. همان‌گونه که در سال‌های دفاع مقدس توانمندی و قدرت بازدارنده‌ای از دل جنگ بیرون آمد و موجب شد تا به امروز از سه جنگ قطعی جلوگیری شود، در عرصه «اقتصاد مقاومتی» نیز می‌بایست به‌گونه‌ای عمل کنیم که در آینده، کشورمان تحریم ناپذیر شود.
دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام در طی سال‌های پس از طرح ایده اقتصاد مقاومتی در جلسات متعدد عمومی و تخصصی در نزد مردم، اقتصاددانان و دانشجویان به طرح، بحث و تبیین اقتصاد مقاومتی پرداخت که به اختصار به بیان مهم‌ترین این موارد می‌پردازیم.
ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی در سخنان دکتر محسن رضایی :
• «اقتصاد مقاومتی» ، به معنی ایجاد مضیقه در زندگی مردم نیست، بلکه برنامه‌ای برای جهش بلند اقتصاد کشور و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها در شرایط محدودیت و فشار است؛ شرایط امروز نیز این فرصت را در اختیار ما گذاشته تا با اجرای این سیاست‌ها، یک‌بار برای همیشه بنای اقتصاد کشور را به شکلی اساسی بازسازی کنیم.
• تعاریف مختلفی که از مفهوم اقتصاد مقاومتی می‌شود، برخی این مفهوم را مقاومت مردم در برابر مشکلات اقتصادی معنا می‌کنند درحالی‌که این مفهوم اساساً چنین معنایی را در برنمی‌گیرد، بلکه اتفاقاً در پی ایجاد شرایطی است که با مقاوم‌سازی زیرساخت‌های اقتصادی، سپری باشد در برابر مردم تا به زندگی آنان آسیبی وارد نشود.
• باید با ساخت و شکل‌دهی مدل‌های موفق در بخش‌های مختلف اقتصاد کشور و الگوسازی، نقشه راه مناسبی برای حرکت همه بنگاه‌های اقتصادی و مالی کشور به سمت «اقتصاد مقاومتی» ترسیم کنیم؛ البته در این میان بانک نیز با توجه به پیشینه و نوع فعالیت‌هایش می‌تواند یکی از مدل‌های حرکت به سمت «اقتصاد مقاومتی» باشد.
• بسیج فرمول مردمی کردن امور است که اهمیت خود را در دفاع مقدس نشان داد و این فرمول در اقتصاد و صنعت و کشاورزی هم به کار می‌آید و می‌تواند امور را متحول کند اما تاکنون از آن استفاده شایانی نکرده‌ایم. اگر بتوانیم مردم را در اقتصاد دخالت بدهیم، همانند کاری که برخی کشورهای دیگر کرده‌اند، می‌توانیم اقتصاد کشور و منطقه را متحول و شکوفا کنیم.
مردمی کردن اقتصاد یکی از نکات برجسته« اقتصاد مقاومتی» است، بسیج یک‌نهاد مردمی است و متعلق به همه آحاد ملت است.
• در سایه مدیریت جهادی می‌توان «اقتصاد مقاومتی» و ارزش‌های انقلابی را تقویت کرد. در شرایط فعلی و با توجه به تحریم‌ها باید از فرمول دفاع مقدس و انقلاب که همان حضور جوانان در عرصه‌های مختلف است، بهره برد و به جوانان و سرمایه‌های کشور اعتماد کرد.
• سند الگوی «اقتصاد مقاومتی» بر اساس ایجاد شکوفایی اقتصادی در شرایط تحریم و اعمال تحریم‌های احتمالی در آینده تدوین‌شده و مطالعات بسیار نشان از قابلیت اجرا و عملیاتی شدن آن دارد
• یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حاکمیت اقتدار درون‌زا است که مهم‌ترین عامل این اقتدار به‌ویژه در شرایط کنونی موضوع اقتصاد مقاومتی ست. تجربیات تاریخی منطقه به‌ویژه حوادث این روزها از یک‌سو و برخی رخدادهای نامطلوب در داخل کشور (اعم از برخی اتفاقات مرزی یا...) بیانگر آن است که لازمه یک حاکمیت مستدام و قدرتمند، اقتدار درون‌زاست. در شرایط کنونی برای دستیابی به این اقتدار درون‌زا گریزی از اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نداریم.
• اقتصاد مقاومتی برای عبور از مشکلات و متفاوت با مقاومت اقتصادی است؛ در مقاومت اقتصادی مردم مقاومت می‌کنند درحالی‌که در اقتصاد مقاومتی خود اقتصاد سپر مردم می‌شود. پیام اصلی اقتصاد مقاومتی بازگرداندن مردم به اقتصاد است. در حال حاضر 63 میلیون نفر جمعیت در سن کارداریم که فقط 21 میلیون آن شاغل‌اند و از این تعداد هم در حدود چهار میلیون اشتغال ناقص هستند لذا حدود 17 میلیون واقعاً کار می‌کنند و 45 میلیون نفر در سن کارداریم که کار نمی‌کنند.
• هرگاه تولید افزایش یابد سفته‌بازی کاهش یابد بنابراین اقتصاد مقاومتی می‌خواهد زنجیره ارزشی تولید را فعال کند.
• اگر اقتصاد مقاومتی به‌درستی اجرا شود درآمد مردم دو سه برابر افزایش می‌یابد. این‌قدر نباید به رفع تحریم‌ها خارجی چشم بدوزیم؛ اصلاً فردا تحریم‌ها برطرف شد چه اتفاقی می‌افتد؟خوشحالی زیادی به وجود می‌آید و بعد از چند ماه باز مردم می‌پرسند برای ما چه‌کار کردید؟
• جامعه ما آمادگی شکل‌گیری باور اجرای اقتصاد مقاومتی را دارد. عده‌ای که وسط اقتصاد ایران چادر زده‌اند و تردید ایجاد می‌کنند باید پایشان را از اقتصاد بیرون بکشند.دو عامل در این چادرها مسکن گزیده بودند پادشاهان وغربزده ها، اولی در اثر انقلاب از بین رفت ولی متأسفانه شیفتگان غرب همچنان اجازه نمی‌دهند اقتصاد کشور راه خود را بازیابد. حرف اقتصاد مقاومتی این است که از خام فروشی منابع طبیعی و نفت و گاز دست‌برداریم.
• برای حل مشکل بیکاری و سایر مسائل، همکاران ما و سایر مدیران کشور باید از الگوی «اقتصاد مقاومتی» برای برون‌رفت از این حالت و شکوفایی کشور چاره‌اندیشی کنند
• الآن بیست سال است که در کشور مشغول سیاست‌گذاری هستیم. مقام معظم رهبری سیاست‌های کلی اصل 44، اقتصاد مقاومتی و چشم‌انداز ایران 1404 را ابلاغ کرده‌اند، اما در عملی شدن این سیاست‌ها با مشکل مواجه هستیم. چون اقتصاد به گروگان لیبرال‌ها درآمده است .
• باید اقتصاد را آزاد کرد و نجاتش داد. یعنی این اقتصاد را باید مسیر امام و رهبر انقلاب در اختیار بگیرد. چطور در عرصه‌های مختلف سیاسی و نظامی توانسته‌ایم بر مشکلات غلبه کنیم اما نمی‌توانیم کشاورزی را شکوفا سازیم؟
• نهضت صرفه‌جویی و بهره‌وری نخستین اقدام اقتصاد مقاومتی است.یکی دیگر از بندهای اقتصاد مقاومتی است، یعنی به‌طور مثال استان کرمان با استان‌های دیگر کشور رقابت اقتصادی داشته باشد.
• یکی از بندهای اقتصاد مقاومتی، اقتصاد استان‌هاست که باید با یکدیگر رقابت کنند و لازمه این امر میدان دادن به کارآفرینان، بخش خصوصی و مسئولان هر استان است.
• در اقتصاد مقاومتی به دنبال الگو کردن بنگاه‌های اقتصادی، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و روستا به یک الگوی اقتصاد مقاومتی در سطح کشور هستیم. استان کرمان باید به یکی از الگوهای مقاومتی در سطح کشور تبدیل شود و تعدادی از شهرها و روستاهای آن در این امر پیشگام باشند
• امروز بنگاه‌های بزرگ بخش خصوصی با مشکل مطالبات از دولت و کمبود تقاضا در داخل مواجه هستند. شاید این تعبیر تندی باشد که بنگاه‌ها در نوعی باتلاق قرار دارند.
• آن‌ها با بی‌اعتمادی منابع مالی و بانک‌ها مواجه هستند و قدرت تأمین مالی ندارند. تعاونی‌ها و کسب‌وکارهای کوچک هم مشکل دسترسی به بازارهای مصرف را دارند.
• در این سال‌ها، فرصت‌های بسیار زیادی را از دست دادیم. ما باید در دهه‌های قبل اقتصاد را شکوفا می‌کردیم. کشور نیازمند دولتی کارآمد است. دولت‌های بی‌عرضه و حاشیه‌ساز و امیدوار به آمریکا نمی‌خواهیم دولتی می‌خواهیم که این سند اقتصاد مقاومتی را عمل کند تا در اقتصاد شکست نخوریم و عقبه ما از بین نرود. اقتصاد را باید به نیروهای انقلاب داد تا مانند امنیت و اقتدار بعد از سیصد سال به ایران بازگردانند. امروزه همه به امنیت و اقتدار جمهوری اسلامی غبطه می‌خورند عربستان به امنیت و اقتدار ایران غبطه می‌خورد.
اهمیت، ضرورت و اهداف اقتصاد مقاومتی از دیدگاه دکتر محسن رضایی:
• هدف از تحریم‌های ظالمانه، از پا درآوردن جمهوری اسلامی ایران است، دشمنان بر این باورند که با این روش می‌توانند ایران را وادار به کوتاه آمدن از آرمان‌ها و ارزش‌ها کرده و از الگو شدن و تمدن سازی جمهوری اسلامی ایران جلوگیری کنند. دشمنان برنامه‌ریزی خود را معطوف به آینده ایران اسلامی کرده‌اند و می‌خواهند از طریق اقتصاد جلوی پیشرفت ملت ایران را بگیرند. جبهه ضد تحریم، ایستادگی، مقاومت و ناامید سازی آمریکا از تحریم‌ها و «اقتصاد مقاومتی» جبهه‌هایی است که توسط مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) طراحی‌شده است.
• صنعت جزیره‌ای که با کشاورزی، تجارت و توریسم ارتباط نداشته باشد، تأثیرگذار نخواهد بود. هدف از تصمیمات اتخاذشده برای «اقتصاد مقاومتی»، ساماندهی اقتصاد کشور است
• مهم‌ترین خواست رهبر معظم انقلاب از سران قوا، پرداختن به مسئله «اقتصاد مقاومتی» است، زیرا این اقتصاد ریاضتی نیست که به مردم بگوییم تحمل کنند، بلکه شکوفا کردن اقتصاد ایران در شرایط تحریم‌هاست
• قبول ندارم اینکه می‌گویند در حال حاضر نمی‌توان اقتصاد مقاومتی را اجرا کرد چراکه اتفاقاً تحریم‌ها زنگ بیدارباشی بود که نخبگان و مسئولان کشور را متوجه کرد که منابع و امکانات درونی بسیار گسترده‌ای داریم.
• «اقتصاد مقاومتی» تدبیری است برای عبور از شرایط کنونی کشور و میراث زیان‌بار وابستگی‌های اقتصادی ایران به نفت و الگوهای غلط و ناکارآمد اقتصادی.
• باید باور کنیم که اقتصاد مقاومتی یک سند توصیه‌ای نیست، بلکه یک نسخه درمانی است و مبانی آن تجربی و علمی است، یعنی از همه نظریه‌ها و تجارب در این اقتصاد استفاده‌شده است
• مردمی کردن اقتصاد، تنها و منحصر به بخش خصوصی نیست. یک نوع تعریف از بخش خصوصی ممکن است مردمی کردن را در بربگیرد.اما در الگوی اقتصاد مقاومتی، بخش تعاون و کسب کارهای کوچک و متوسط و روستایی در مردمی کردن اقتصاد نقش مهمی دارند.
ازآنجایی‌که كارآفرينی، موجبات خودباوری است و اعتماد افراد را فراهم و يا تقويت می‌كند همين مسئله موجب می‌شود تا جامعه انسانی به رشد و شكوفايی در همه زمينه‌ها ازجمله حوزه اقتصادی دست يابد بنابراين هرگونه فشار درونی و بيرونی را تحمل كرده و با صبر و شكيبايی و نيز سعی و كار و تلاش، مشکلات را از سر راه برمی‌دارد. این همان جایگاهی است که در اقتصاد مقاومتی تبیین شده است و دکتر رضایی درباره نقش کارآفرینی در اقتصاد مقاومتی بارها اشاره‌کرده‌اند که :
• توسعه کارآفرینی و مشارکت اقشار مختلف جامعه، بهره‌وری و رقابت‌پذیری، اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری، خودکفایی، اصلاح نظام مالی و صادرات و نفت و گاز از مهم‌ترین محورهای «اقتصاد مقاومتی» است.
• کارآفرینی، قلب تپنده اقتصاد مقاومتی است. کارآفرینی مستلزم نوآوری و فرصت‌شناسی با توجه به تغییر شرایط اقتصادی کشور است و تحقق اقتصاد مقاومتی بدون تسهیل کارآفرینی و تغییر محیط حاکم بر فعالیت کسب‌وکارها ناممکن است. در این میان قطعاً نظام بانکی کشور باید به‌طور اساسی اصلاح شود تا امکان دسترسی بنگاه‌های متوسط و کوچک به منابع مالی لازم برای کارآفرینی ایجاد شود، کما اینکه آمارها نیز نشان می‌دهد بخش اعظم نیروی کار کشور نیز در همین بخش از اقتصاد کشور مشغول کار هستند.
• تسهیل کارآفرینی و تغییر شرایط حاکم بر محیط کسب‌وکار ازجمله ارکان اصلی شکل‌گیری «اقتصاد مقاومتی» در کشور است. اگر بخواهیم از این شرایط جدید به‌سلامت عبور کنیم، چاره‌ای جز عمل به تدبیر مقام معظم رهبری در پیاده‌سازی «اقتصاد مقاومتی» نداریم و باید هرچه سریع‌تر با تغییر ریل حرکت قطار اقتصاد کشور، این قطار را بر ریل «اقتصاد مقاومتی» به حرکت درآوریم تا آسیب‌های وارده ناشی از تحریم‌ها و کاهش درآمدهای نفتی به حداقل برسد.
• توسعه کارآفرینی و مشارکت اقشار مختلف جامعه، بهره‌وری و رقابت‌پذیری، اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری، خودکفایی، اصلاح نظام مالی و صادرات و نفت و گاز از مهم‌ترین محورهای « اقتصاد مقاومتی » است.
از تحلیل عناصر اصلی تشکیل‌دهنده یک نظام اقتصادی و نکات اساسی که در نظرات دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام مورد تأکید قرارگرفته است، می‌توان ارکان اساسی اقتصاد مقاومتی را در چهار محور ذیل خلاصه نمود:
1-تحکیم پایه‌های ایمانی و فرهنگی. 2- کار ، تلاش و مدیریت جهادی و متکی نبودن به غرب و عوامل خارجی . 3- توزیع عادلانه امکانات و مواهب 4- اصلاح الگوی مصرف
بدون شک اقتصاد مقاومتی یک پروژه کلان ملی است که انجام آن مرهون مشارکت همه‌جانبه تمامی آحاد مردم کشور است و هرکس در هر مقام و موقعیتی که قرار دارد می‌تواند در این زمینه نقش خود را ایفا کند.
در حال حاضر اقتصاد کشور صرف‌نظر از تهدیدات خارجی، ازنظر استحکام درونی با مشکلات فراوانی روبروست که از آن جمله می‌توان به تورم سنگین ساختاری، ساختار نامتوازن درآمدهای دولت و کسری بودجه، وابستگی به درآمدهای نفتی، فساد مالی، فقر و بیکاری، رانت جویی و دولتی بودن اقتصاد و ... اشاره کرد و اگر به تجمیع این مشکلات با تحریم‌ها و آسیب‌پذیری درآمدهای ارزی کشور بر اثر آن وعدم امکان انتقال درآمدهای ارزی به داخل کشور بپردازیم، اهمیت اقتصاد مقاومتی را اظهر من الشمس می‌کند.
تکیه بر نیروی داخلی،اعتماد به جوانان، ناامید کردن دشمنان از مذاکره و سیاست‌های غربی و قدم گذاری به سمت اقتصاد بدون نفت را شاید بتوان اولویت‌های اقتصاد مقاومتی نامید که می‌تواند عامل اصلی تحقق اسناد بالادستی همچون سند چشم‌انداز 1404 و تبدیل‌شدن ایران به قدرت اول منطقه گردد.
