خطر عقبگرد ایرلاین‌ها

مجلس نمایندگان آمریکا به تازگی طرحی را تصویب کرده که در موافقت سنا و امضای دونالد ترامپ، فروش هواپیماهای ایرباس و بوئینگ به ایران را متوقف می‌کند؛ این طرح به طور عمومی کلیه قراردادهای ایرلاین‌های ایرانی برای نوسازی ناوگان هوایی را (به دلیل وابستگی تولیدکنندگان به مجوز خزانه‌داری آمریکا) تحت تاثیر قرار می‌دهد. مقامات سازمان هواپیمایی کشوری در واکنش به این موضوع اعلام کرده‌اند که قراردادهای خرید هواپیما در قالب برجام انجام شده است و آمریکا نمی‌تواند آنها را لغو کند اما یک کارشناس حقوق هوافضا به «جهان صنعت» گفت که خرید هواپیما توسط ایران در قالب «تفاهمنامه» انجام شده است که آن هم به شرط مجوز خزانه‌داری آمریکا رسمیت پیدا می‌کند بنابراین دولت آمریکا عملا می‌تواند از ورود هواپیماهای جدید به ایران جلوگیری کند.

به گزارش «جهان صنعت»، در متن برجام در خصوص تحریم‌های هوایی ایران «دسترسی کلیه پروازهای باری خطوط هوایی ایرانی یا خطوط هوایی از مبدا ایران به فرودگاه‌های تحت صلاحیت دولت‌های عضو اتحادیه اروپا» مجاز شناخته شده است؛ اگرچه نام شرکت‌های هواپیمایی در فهرست شرکت‌هایی که ایران پس از برجام امکان معامله با آنها را دارد به چشم می‌خورد با این وجود به نظر می‌رسد در متن توافقنامه برجام جمله یا عبارت روشنی مبنی بر خرید هواپیما اعم از تجاری یا غیر‌تجاری از کشور‌های دیگر نباشد. علت اصلی این ماجرا به ماهیت و هدف برجام که در واقع برداشته شدن تحریم‌هایی را دنبال می‌کرد باز می‌گردد که در دولت قبل و در پی فعالیت‌های هسته‌ای علیه ایران شکل گرفته بودند.

این در حالی است که عمده تحریم‌های هوایی علیه ایران پس از انقلاب و از سال 1357 شکل گرفته بود. با این اوصاف هنگامی که مجلس نمایندگان آمریکا تحریم‌های جدیدی علیه ایران تصویب می‌کند که بر اساس آن فروش هواپیمای تجاری به ایران ممنوع می‌شود چندان نمی‌توان ادعا کرد که این عمل نقض برجام است.

چنانچه قانون جدید توسط سنا نیز تصویب و به امضای دونالد ترامپ برسد، خرید هواپیما برای ایران بار دیگر غیر‌ممکن می‌شود. پیش از این نیز بیش از 40 سال بود که ایران از داشتن هواپیمای نو محروم بود. نه‌تنها خود هواپیما که حتی ورود قطعات آن به کشور نیز ممنوع و در نتیجه امکان تعمیر و جایگزینی قطعات نیز وجود نداشت. بر همین اساس پرواز‌هایی که انجام می‌گرفت و می‌گیرد خطرات جانی و مالی بسیاری را با خود به همراه داشت. پس از تصویب برجام طی سال گذشته چند هواپیمای نو به کشور وارد شدند و شنیده‌ها از این حکایت داشت که قرار‌دادهایی مبنی بر ورود هواپیماهای جدید در آینده نیز به تصویب رسیده بودند. با این حال اخیرا به این بهانه که ایران از هواپیماهای خود استفاده‌های نظامی می‌کند مجلس نمایندگان آمریکا قانونی تصویب کرده است که بر اساس آن فروش هواپیمای تجاری به ایران ممنوع می‌شود. این قانون نه‌تنها هواپیماهای کاملا آمریکایی بلکه سایر هواپیما‌هایی که برخی از قطعات آنها از آمریکا وارد می‌شود را نیز در‌بر می‌گیرد و در نتیجه می‌تواند تاثیرات منفی بسیاری در صنعت هوایی ایران که تازه داشت جانی دوباره به خود می‌گرفت باقی بگذارد.

در این زمینه پیتر روسکام، نماینده جمهوریخواه آمریکایی گفته است: «تا زمانی که ایران استفاده از هواپیمای تجاری برای حمایت از تروریست‌ها و مجریان جنگی را متوقف نکرده است شرکت‌های غربی نباید اجازه فروش هواپیماهای بیشتر به ایرلاین‌های ایرانی را پیدا کنند چرا که می‌توان از آنها برای شعله‌ور کردن جنگ وحشیانه اسد استفاده کرد.»

در این میان باید در نظر داشت که اگر قرار‌دادی از پیش با هر یک از شرکت‌های ایرباس یا بوئینگ در رابطه با خرید هواپیما منعقد شده بود، این قرار‌داد‌ها همچنان باید پابرجا باقی بمانند. با این وجود اگرچه متن این قرار‌داد را به انتشار عموم در‌نیامده است اما بعید به نظر می‌رسد در آنها لزوم تایید اوپاک ذکر نشده باشد و از آنجایی که این نهاد یک سازمان آمریکایی است به نظر نمی‌رسد که بتوان قرار‌دادهای از پیش امضا شده را به مرحله اجرا در‌آورد.

تمام اینها در حالی است که عابد‌زاده، رییس سازمان هواپیمایی کشور خوش‌بینانه می‌گوید ما به بد‌عهدی آمریکا عادت داریم و این ممنوعیت‌ها مشکلی برای صنعت هوایی ما به وجود نخواهند آورد.

با این تفاسیر اگر متمم‌ها توسط سنا تایید شود و رییس‌جمهور آمریکا آن را امضا کند فروش هواپیماهای مسافربری به ایران ممنوع می‌شود. هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران سال گذشته قرارداد خرید 80 فروند هواپیما را با شرکت آمریکایی بوئینگ امضا کرد. ایرباس نیز قرارداد خرید 100 فروند هواپیما را با ایران‌ایر امضا کرده که تا‌کنون چند فروند از آنها با پرداخت پول از صندوق توسعه ملی وارد کشور شده است.

میلاد صادقی، کارشناس حقوق هوافضا در مورد ابعاد حقوقی مصوبه تازه مجلس نمایندگان آمریکا به «جهان صنعت» گفت: وقتی صحبت از «ممنوعیت» می‌شود یعنی قرار است از فروش هواپیما به ایران ممانعت شود. به عبارت ساده‌تر یعنی قرار است تحریم‌ها را بار دیگر وضع کنند.

در این رابطه برخی اعتقاد دارند ایران باید هزینه‌های قربانیان حوادث تروریستی را پرداخت می‌کرد و منظور از حوادث تروریستی ادعاهایی است که علیه ایران مطرح شده است و با اینکه این ادعاها درست و دقیق نبود اما چیزی بود که آنها می‌خواستند و تا اینجا نیز موفق شدند پیش بروند. با این حال علت مهم‌تری که این تحریم‌ها از سوی نمایندگان آمریکا مطرح شد این بود که اعتقاد دارند ایران از هواپیماهای خود در جهت اهدافی نظامی نظیر کمک به سوریه استفاده می‌کند.

وی افزود: صرف نظر از اینکه علت وضع این تحریم‌ها چیست آنچه اهمیت دارد ممنوعیت ورود هواپیما به ایران است. چرا‌که این تحریم نه‌تنها بوئینگ را که کاملا‌ آمریکایی است بلکه هواپیمایی‌های دیگری نظیر ایرباس را نیز در نظر می‌گیرد، چرا‌که اگر در ساخت یک هواپیما حتی ده درصد قطعات نیز از طرف آمریکا تولید شود برای فروش آن نیاز به مجوز اوپاک است و اوپاک ذیل مجوز خزانه‌داری ایالات متحده آمریکاست.

صادقی ادامه داد: با این تفاسیر نه‌تنها خرید بوئینگ که خرید سایر هواپیماها نیز تحت‌الشعاع این تصمیم قرار می‌گیرد و اینکه می‌گویند این ممنوعیت تاثیری در ایران ندارد درست به نظر نمی‌رسد مگر اینکه روشن کنند از چه جهتی تاثیری نخواهد داشت و چگونه می‌خواهند این تحریم‌های جدید را دور بزنند.

وی در پاسخ به اینکه در صورت تصویب این تحریم‌ها قرارداد‌هایی که هواپیمایی‌های کشور از ماه‌های قبل منعقد کرده بودند پابرجا می‌ماند یا خیر گفت: در وهله اول باید در نظر داشت قرار‌دادی منعقد نشده بود، بلکه آنچه امضا شده بود تفاهمنامه بود. یعنی مثل اینکه از قبل صحبت شده بود تا ظرف چند سال آینده تعدادی هواپیما خریداری شود ولی قرار‌دادی رسمی در این زمینه وجود نداشت. با این حال حتی چنانچه قرار‌دادی منعقد شده بود نیز حتما این مساله در قرار‌داد ذکر می‌شد که گرفتن مجوز از اوپاک جزو شروط اصلی فروش این هواپیماهاست. در نتیجه این تحریم‌ها موجب نمی‌شود هواپیماهایی که از قبل قرار بود به کشور وارد شود بر اساس برنامه قبلی به کشور فروخته شود.

صادقی درباره اینکه آیا این قرار‌داد نقض برجام است یا خیر توضیح داد: تا جایی که اطلاع داریم برخی از کالاهایی که جنبه حقوق بشر داشتند مانند داروها از فهرست برجام خارج شدند. با این حال هواپیما هیچ‌وقت در فهرست استثناها قرار نگرفت. اگرچه می‌توان چنین تصمیم‌گیری کرد که هواپیما نیز می‌تواند مانند دارو، کالایی حیاتی باشد و چنانچه قرار باشد مردم سوار هواپیما‌های فرسوده شوند احتمال سقوط آن افزایش پیدا می‌کند و جان مردم در خطر قرار می‌گیرد با این وجود آمریکا پیش از این به صراحت اعلام کرده بود که هواپیما مانند دارو نیست و جزو موارد استثنا دسته‌بندی نمی‌شود. با این اوصاف می‌توان گفت به نظر می‌رسد وضع این تحریم‌ها مغایرت چندانی با برجام نداشته باشد.