آمایش سرزمین حلقه مفقوده مدیریت منابع آب

امروزه مسئله بحران آب و اثرات منفی آن بر زندگی شهروندان ایرانی به یکی از مهم ترین دغدغه های مردم و مسئولان تبدیل شده است؛ مسئله ای که به دنبال حجم فراوانی از اقدامات و رفتارهای غلط ایجاد شد و حالا بیم آن می رود که امنیت کشور را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

تلاش فراوانی که در دهه های اخیر برای توسعه کشور صورت پذیرفت به نظر می رسد با همه محاسنی که می توان برای آن متصور بود، یک مشکل بزرگ هم داشت و آن این بود که محیط زیست و حفظ منابع پایدار آن مورد بی توجهی قرار گرفت.

یکی از مهم ترین اقدامات نادرستی که در فرایند رسیدن به توسعه در کشور به قوع پیوست، مدیریت نادرست منابع آب بود که اکنون سبب شده تا بسیاری از مناطق کشور به ویژه مناطق پایین دستی حوضه های آبریز با کمبود شدید آب رو به رو باشند.

حوضه آبریز زاینده و باتلاق گاوخونی که در پایین دست این حوضه آبریز قرار دارد از جمله مناطقی است که در سال های اخیر با بحران شدید آب رو به رو بوده است و بارها مردم محلی این حوضه به ویژه کشاورزان مناطق پایین دست (شرق اصفهان) را به اعتراض علیه سیاست های آبی مسئولان وادار کرده است.

در رابطه با مشکلات مدیریتی در بخش منابع آب و راهکارهای برون رفت از بحران آب در استان اصفهان و حوضه آبریز زاینده رود، به سراغ «دکتر حسن کامران» نماینده سابق مجلس شورای اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران رفتیم.

مشروح این گفت و گو را می توانید در ادامه بخوانید؛

-آقای دکتر همانطور که می دانید در کشورمان منابع آب و مدیریت آن مشکلات فراوانی دارد، علت اصلی این مشکل را چه می دانید؟

در بحث مدیریت منابع آب، موضوعی که باید به آن توجه کرد ولی در سیستم مدیریتی ما اصلاً مورد توجه نیست، آمایش سرزمین است. در آمایش سرزمین و مباحث مرتبط با آن نحوه تشخیص بهره برداری از سرزمین مورد تأکید است.

پهنه جغرافیایی کشور ما جدا از استان های موجود که بر اساس ملاحظات امنیتی و سیاسی تقسیم بندی شده است، تقسیم بندی دیگری بر اساس حوضه های آبریز وجود دارد که کمتر مورد دقت مسئولان است و در تصمیم گیری ها اصلاً به آن توجه نمی شود. به همین دلیل منابع آب در کشور ما به شدت آسیب دیده است.

-منظور شما از اینکه منابع آبی در کشور ما آسیب دیده چیست؟

آب را باید بعد از نفت مهم ترین مقوله استراتژیک کشور دانست که نه در داخل کشور و نه در مناطق مرزی با آن به خوبی برخورد نشده است. از این گذشته در مناطق دریایی نیز بسیار ضعیف عمل کردیم و با مشکلات و کمبودهای جدی رو به رو هستیم.

نه تنها آب های مرزی را به خوبی مدیریت و آنها را مهار نکردیم بلکه در جزایر و مناطق ساحلی نیز نسبت به کشورهای عربی به مراتب عقب هستیم و حتی نتوانسته ایم آب شیرین کن های کافی و مناسب برای اهالی بومی فراهم کنیم.

-اگر اجازه بدهید به حوضه آبریز زاینده رود اشاره کنیم و با محور قرار دادن این فضای جغرافیایی، بحث را ادامه دهیم. وضعیت مدیریت منابع آب را در این حوضه چگونه ارزیابی می کنید؟

بله، یکی از مناطقی که دچار ضعف مدیریتی است، حوضه آبریز زاینده رود است. این حوضه آبریز در سده های گذشته و تحت تأثیر هوش و درایت مرحوم شیخ بهایی با اینکه امکانات و تکنیک خاصی وجود نداشت، از کوهرنگ تا تالاب گاوخونی آب را به گونه ای مدیریت و تقسیم شد که هر کسی سهم مشخصی داشت و اصلاً دعوا و جنجالی نیز به وجود نمی آمد.

الان شرایط به گونه ای شده که گاهی در یک روستا و تنها به خاطر اشتباه بازشدن یک دریچه آب، دعوا و درگیری رخ می دهد. این در حالی است که جدا از حقابه در زمان شیخ بهایی اصول اولیه و مکان یابی شهرها نیز تحت تأثیر مدیریت منابع آب به بهترین شکل و تحت عنوان مادی ها دنبال شد.

-اگر بخواهیم نحوه مدیریت منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود در شرایط کنونی را با گذشته مقایسه کنیم، به چه مواردی باید اشاره کرد؟

در دوران شیخ بهایی، متناسب با شرایط زمانی در آن دوران ناحیه بندی، طرح های تفصیلی و کالبدی مورد نظر بود و آنها به نوعی به مسئله آمایشی فکر می کردند. نکته مهمی که در حال حاضر زیاد به آن توجه نمی شود.

آمایش سرزمین جدا از تسهیل امر برنامه ریزی به ما کمک می کند تا مکان یابی صحیح را انجام دهیم. اینکه کجا بیمارستان بسازیم، کجا کارخانه بسازیم و دیگر سازه های عمرانی، اگر آمایش سرزمین محور کار باشد به بهترین نحو انجام می شود.

شما نگاه کنید الان دبی فاضلاب زاینده رود بیشتر از دبی آب آن است. چرا اینطور شده است؟ دلیل این است که مکان یابی کارخانه ها و صنایع در استان اصفهان به خوبی انجام نشده و ضایعات و فاضلاب حجم زیادی از صنایع استان الان برای حوضه آبریز زاینده رود به یک مشکل بزرگ تبدیل شده است.

برای مثال فولاد مبارکه اصفهان به جای اینکه در منطقه ای که با مشکل آب رو به رو است، تأسیس شود، بهتر بود در بندر عباس ساخته شود.

-شما چندین دوره نماینده مجلس بودید، یکی از مهم ترین اقداماتی که مجلس برای مدیریت منابع آب گرفت، تصویب قانون استانی شدن منابع آب بود. این قانون و اثرات آن را بر منابع آب کشور چگونه ارزیابی می کنید؟

به موضوع خوبی اشاره کردید. در دوره هفتم مجلس شورای اسلامی و در تاریخ 29 دی ماه 83، بحث خطرناکی به نام استانی شدن منابع آب در صحن علنی مجلس مطرح شد که بنده تلاش زیادی کردم ضمن بر شمردن معایب آن از تصویبش جلوگیری کنم.

در آن زمان همین آقای حاجی بابایی که الان دوباره نماینده شد من را مسخره می کرد. او می گفت آقای کامران به موکت مجلس گیرداده است که سبز است یا قرمز؟

موسی قربانی یکی دیگر از نمایندگان دوره هفتم بود که او نیز علیه نظرات من و در جهت تصویب این مصوبه خطرناک تلاش می کرد و با حالت تمسخر در برابر مقاومت ها و اعتراضات من می گفت: حالا دیگر آقای کامران هم برای ما استاد آمایش سرزمین شده اند.

به نظر شما این ها نتیجه چیست؟ این مسائل و آن مصوبه نتیجه نگاه بخشی مقامات و نمایندگان مجلس است. نماینده در مجلس تلاش می کند روستایش شهر شود، شهرش شهرستان شود و هر چه هست برای منطقه خودش باشد بدون اینکه توجهی به تبعات اقدام و مصوبه اش برای سایر نواحی داشته باشد.

با اینکه عمدتاً بحث هایی که آقایان برای تصویب طرح استانی شدن مدیریت منابع آب می کردند، عوام پسند بود ولی بالاخره این مصوبه تصویب شد.

-چرا شما قانون استانی شدن مدیریت منابع آب را خطرناک می دانید؟

از جمله تبعات استانی شدن مدیریت منابع آب این بود که در کشور آمایش سرزمین شکل نگرفت و همچنان به مسائل مختلف به صورت بخشی نگاه می شود. نمایندگان و مردم تلاش می کنند مشکلات منطقه خود را به بهترین شکل حل کنند و از این موضوع مهم غافل هستند که همین رویکرد در یک فضای جغرافیایی دیگر برای آنها مشکلات مشابهی را ایجاد خواهد کرد. این که نمی شود هر کس در هر مکان جغرافیایی که قرار دارد تنها به فکر آبادانی و رشد آنجا باشد، توسعه باید بر اساس توانمندی مناطق و با در نظر گرفتن اثرات هر طرحی بر محیط پیرامونی مورد مطالعه و اجرا قرار بگیرد.

جدا از این مسئله باید به غالب شدن نگاه سیاسی در مسائل مدیریتی اشاره کرد. یک نماینده با افتخار موضوع استانی شدن مدیریت آب را در استان و حوزه انتخابیه خود مطرح کرد و به گونه ای به مردم منعکس کرد که گویا برای آنها یک کار بزرگ کرده است.

از آن سو نیز برخی مردم و نمایندگان امثال من را که با استانی شدن آب مخالف بودم، خائن معرفی کردند و گفتند کامران برای فاتحه خوانی خوب است او منافع مردم و منطقه را فروخته است.

-یکی از مهم ترین تصمیم ها برای حل بحران آب اصفهان، اجرای تونل های انتقال آب بوده است، اثرات این راهکار و مشکلاتش چیست؟

مهم ترین منبع آبی رود زاینده رود را باید تونل های کوهرنگ دانست. تونل سوم کوهرنگ در سال 82 و با سفر مقام معظم رهبری به استان اصفهان آغاز شد و قرار شد تا سال 85 نهایی شود اما حالا سال 95 هستیم و هنوز اجرای این تونل نهایی نشده است.

در سال 90 وزیر وقت نیرو به اصفهان و منطقه شرق آن سفر کرد و قانع شد که فرایند اجرای تونل سوم کوهرنگ تسریع یابد. در آن زمان و در اثر پیگیری های ما اعتبار 26 میلیاردی تونل به 76 میلیارد افزایش یافت ولی پس از آن دوباره اعتبارش را کاهش دادند.

-خسارت های خشک شدن زاینده رود و تالاب گاوخونی را چگونه ارزیابی می کنید؟

زاینده رود را باید یک اکوسیستم ملی در نظر گرفت و اینگونه نگاه کرد که خسارت های برآمده از خشکی آن دامن یک فضای جغرافیایی گسترده تری را خواهد گرفت. برای احیای شرایط شرق اصفهان نیاز است تا مدیریت منطقه تقویت شود. هنوز در این منطقه کانال های خاکی آب و سیستم کشاورزی سنتی وجود دارد که باید آن را مدرن کرد ولی متأسفانه من خبر دارم که مسئولان نه تنها به این مهم اهمیت نمی دهند بلکه اعتبارات مربوط به بخش مدرن سازی سیستم کشاورزی منطقه را جای دیگر خرج می کنند.

-آیا همه مشکل شرق زاینده رود را باید حاصل عملکرد مسئولان دانست؟

البته عواملی دیگر هم وجود دارد که در این زمینه موثر است. یک دغدغه دیگر در مورد مشکل آب شرق اصفهان، مسئله آب دزدی است که بسیاری از مردم عادی با نصب موتورهای غیرقانونی آب بر سر رود، اقدام به برداشت آب می کنند و کسی نیست با آنها برخورد کند.

از این گذشته مسئله مهم دیگر نوع کشت موجود در منطقه است که باید در آن تجدید نظر کرد. وقتی آب نیست چه لزومی دارد که در حاشیه زاینده رود برنج کاشته شود؟

الان شرایط به گونه ای شده است که مردم شرق اصفهان که مردم نجیب، زحمتکش و شهیدپروری هم هستند با جمعیتی بالغ بر 100 هزار نفر با مشکل جدی آب رو به رو هستند.

-راهکار حل مشکلات حوضه آبریز زاینده رود را در چه می بینید؟

مدیریت منابع آب زاینده رود مشکل اساسی دارد و اینکه مسئولان هر از گاهی تصمیم بگیرند آب را به روی کشاورزان باز کنند و پس از چند هفته آن را ببندند هیچ دردی از مردم را دوا نمی کند. آنچه مهم تر است، توجه ویژه به مدرن کردن تجهیزات و تلاش برای افزایش کاربری در بخش کشاورزی است. در حال حاضر نه تنها این اقدام انجام نمی شود، بلکه مسئولان تلاش می کنند به صنایعی مثل فولاد مبارکه تخصیص های جدید بدهند.

-شما نقش صرفه جویی را در حل مشکلات آبی کشور چقدر موثر می دانید؟

من معتقدم بحث صرفه جویی در مصرف آب را باید از مسئولان و حاکمان شروع کرد. تا آنجا که من می دانم و دیده ام حاکمان کشور هم در مصرف آب صرفه جویی نمی کنند. نمونه مشخص آن مجلس شورای اسلامی است که تجربه چندین دوره حضور در آن را دارم. آنجا حتی برای شستن میوه نیز کلی آب مصرف می شود و کسی به آن توجه نمی کند. به نظر شما وقتی خود حاکمان اینگونه عمل می کنند چه انتظاری می توان از مردم عادی داشت؟

-آقای دکتر یکی از بهانه هایی که مسئولان برای عملی نشدن طرح های عمرانی مرتبط با آب می آورندکمبود اعتبار است، شما برای این مهم چه ایده ای دارید؟

بحث کمبود اعتبارات یکی از مهم ترین بهانه هایی است که مسئولان برای نهایی کردن طرح های عمرانی در بخش آب به آن ذکر می کنند در این رابطه پیشنهاد من این است که آنها به سمت انتشار اوراق مشارکت و جلب حمایت های مردمی روی بیاورند.

البته همه این بهانه که مسئولان می آورند مورد قبول نیست. من سند دارم که در بخش زیادی از منابع مالی بودجه سال 94 که باید در بخش آب هزینه می شد با فشارهای سیاسی و تعریف ردیف های قاچاقی در جای دیگری خرج شد. من همان موقع به این مسئله اعتراض کردم ولی به آن اعتراض ترتیب اثر داده نشد.

در همین اصفهان ما تلاش زیادی کردیم تا یک بودجه چند میلیاردی برای توسعه و بهبود وضعیت کشاورزی و منابع آب شرق اصفهان از دولت بگیریم ولی بعدها که من بررسی کردم دیدم استانداری 39 میلیارد از این بودجه را جای دیگر خرج کرده است. بر این اساس معتقدم مدیریت استان اصفهان با مشکل آب عشقی برخورد می کند.

اگر مسئولان استان اصفهان و مدیران ارشد ملی در مورد حوضه آب زاینده رود به صورت آمایشی فکر کنند و تصمیم بگیرند همه چیز حل می شود. آنها الان تلاش می کنند خط دوم انتقال آب به یزد را نهایی کنند. من سئوالم این است، وقتی آب نیست چرا باید خط دوم انتقال آب به یزد ادامه یابد؟

-منظور شما از جابجایی اعتبارات چیست؟ اگر ممکن است کمی بیشتر توضیح دهید؟

متأسفانه جابه جایی اعتبارات در اصفهان یک امر متداول است. خاطرم هست مرحوم هاشمی رفسنجانی وقتی که رئیس جمهور بود با ما به شرق اصفهان سفر کرد و وقتی مشکلات مردم این منطقه را دید دستور ویژه داد که برای حل مشکل آب آنها اعتبارات ویژه تخصیص داده شود. یادم هست ایشان تأکید کرد اگر بودجه نیست از حساب شخصی من استفاده کنید. نگاه آقای مرحوم هاشمی این بود ولی الان من سند دارم که استاندار اصفهان در اسفند سال 93 از معاون اول رئیس جمهور می خواهد که بودجه ای که برای حل مشکل شرق اصفهان تخصیص داده شده بود را در جای دیگر مصرف کند. با اینکه معاون اول با این موضوع مخالفت کرد بازهم بودجه در جای دیگر هزینه شد.

-از شما به خاطر وقتی که در اختیار «تابناک» قرار دادید، سپاسگزارم.