تهدیدات جمعیتی ایران
دکتر محمد میرزایی
در دنياي امروز كه رشد و توسعه كمي وكيفي از رشد قابل ملاحظه اي برخوردار است، هيچ پيشرفت موفقيت آميزي بدون برنامه ريزي و مديريت صحيح منابع ممكن نيست و برنامه ريزي نيز خود به شدت به متأثر از داده ها و اطلاعات دقيقي است كه بايد در اختيار برنامه ريزان جامعه قرار گيرد.
مقامات سياسي ايران بر همين اساس و به تبعيت از بسياري از كشورهاي جهان از سال 1335 و براي به دست آوردن اطلاعات دقيق از وضعيت جمعيتي كشور در ابعاد مختلف موضوع سرشماري نفوس و مسكن را وارد برنامه هاي مديريتي خود كردند.
اكنون و پس از گذشت 6 دوره سرشماري 10 ساله در ايران، مسئولان در شرايطي خود را براي برگزاري سرشماري نفوس و مسكن سال 95 آماده مي كنند كه برخي رخدادها نظير تغيير سياست هاي كلان جمعيتي، پيشرفت ابزار و تكنولویژي هاي ارتباطي و.. شرايط جديدي را در اين دوره براي سرشماري فراهم كرده است.
فارغ از ضعيت ساختاري سرشماري كه بيشتر ناظر بر كميت و كيفيت انجام سرشماري است، موضوع مهم ديگري كه بايد مورد توجه قرار گيرد آسيب شناسي سرشماري هاي ادوار گذشته و نحوه برخورد مسئولين با داده و اطلاعات آن سرشماري هاست كه در كنار برريسي نيازها و مشكلات روز جمعيت ايران مي تواند فرصت هاي مناسبي را براي توسعه و بهره برداري بهينه از نتايج سرشماري ها فراهم كند.
آقاي دكتر با سلام و تشكر از اينكه وقتتان را در اختيار «تابناك» قرار داديد. لطفاً براي شروع بفرمایید، روند رشد جمعیتِ ایران در دهه های گذشته را چگونه ارزیابی می کنید؟
با سلام خدمت شما و خوانندگان عزیز؛ در مورد كميت جمعيت واقعيت اين است كه در نيم قرن اخير جمعيت ايران يك رشد انفجاري را پشت سر گذاشت. ایرانی که در سال 1300 جمعیتش به زحمت به 10 ميليون نفر مي رسيد، در كم تر از يك قرن با رشد 8 برابری به جمعیت 80 میلیون نفر رسیده است که از این حیث در این اتفاق حتی در صحنه بین المللی نیز یک رویداد بی نظیر است.
متأسفانه در سال هاي گذشته بسیاری از مسئولان و کارشناسان به مسئله انفجار جمعيت توجه ندارند، چرا که هنوز هم ميزان رشد جمعيت در ایران حدود 4/1 است که آمار بالایی است. اگر شما به همین مسئله بحران آب توجه کنید متوجه می شوید كه تعداد جمعيت 80 ميليون نفر جمعيت کمي براي ايران نيست. در حال حاضر سالانه 1 ميليون نفر به جمعيت ايران افزوده مي شود و روند كنوني استمرار افزایش جمعیت در ایران است.
نظر شما در مورد وضعیت جمعیتی ایران از نظر ساختار سنی چیست و این شاخص چگونه می تواند در توسعه کشور موثر باشد؟
از نظر ساختار سني وضعیت جمعیتی ايران خوب است و ما در یک فرصت طلايي قرار داريم. دلیل آن هم این است که يك سوم جمعيت ايران در سن فعاليت قرار دارند و اگر در همه زمينه ها برنامه ريزي مناسب صورت گیرد و اشتغال و ازدواج جوانان فکری اساسی انجام گیرد شکل گیری یک جهش توسعه ای دور از انتظار نیست چرا که اگر دقت کنید کشورهایی نظیر ژاپن، كره جنوبي و چين نیز در همین فرصت طلايي ایجاد شده در ساختار جمعیتی شان به جهش اقتصادي دست یافتند.
شما اگر بخواهید بزرگ ترین تهدید جمعیتی ایران را معرفی کنید، به چه عاملی اشاره می کنید؟
در کشور اکثر کسانی که در مورد جمعیت سخن می گویند و تهدیدات آن را بر می شمارند به موضوع کاهش جمعیت اشاره می کنند، حال آنکه تهدید مهمی که متوجه جمعیت ایران است نه کاهش جمعیت بلکه کاهش سطح باروري به زير سطح جانشيني است.
انجمن جمعيت شناسان این تهدید را 16 سال پیش مورد اشاره قرار داد و گفت که جمعیت کشور در حال رفتن به سمت جمعيت زير سطح جانشيني است که البته آن موقع خيلي ها به ما خنديدند.
افزایش نرخ سالخوردگی جمعیت را نیز برخی از کارشناسان تهدیدی برای آینده جمعیت ایران می دانند، نظر شما در این رابطه چیست؟
شما کاهش نرخ سطح جانشینی را بزرگ ترین تهدید جمعتی ایران عنوان می کنید، بفرمایید مسئولین برای مقابله با این تهدید چه سیاستی را باید دنبال کنند؟
مسئولان باید نهایت تلاش خود را برای تسهيل ازدواج انجام دهند و سياست آنها در این زمینه باید تشويقي ولي غير مستقيم باشد. اينكه بخواهند براي افزايش جمعيت بحث پول دادن را مطرح كنند، باعث مي شود تنها افرادی که مضطر و دارای نیاز شدید مالی به اين سمت بروند که اين خود آسيب هايي برای جامعه خواهد داشت. در بسياري از كشورها كساني كه ازدواج مي كنند، ماليات شان كم مي شود و كساني كه بچه دار مي شوند از آنها مالياتي گرفته نمي شود. این رفتار می تواند در کشور ما نیز زمینه افزایش نرخ باروری را تا رسیدن به معیار جانشینی کمک کند. تجربه نشان مي دهد رشد اقتصادي منفي و یا پایین سن ازدواج را بالا مي برد و این موضوع در کشور ما نیز رخ داد و در حال حاضر سن ازدواج زنان به 24 سال و سن ازدواج مردان نيز به 28 رسيده است.
شما تغییر و تحولات کنونی جهان از جمله پیشرفت تکنولوژی را در تغییر آهنگ رشد جمعیت ایران چگونه می بینید؟
در شرایط کنونی به دليل بالارفتن كيفيت بهداشت و درمان، تعداد مرگ ومير كودكان بسيار كم شده است و از آن گذشته من اصولاً به وضعیت جمعيت ايران در آینده خوشبين هستم. نگاه کنید بر اساس اولين سرشماري کشور در سال 1335 تنها 15 درصد جمعيت ايران باسواد بودند ولی اين آمار اکنون به 90 درصد رسيده و اين خود يك معجزه فرهنگي اجتماعي است.
اين كه جوانان ايراني دير ازدواج مي كنند يا خانواده ها به دنبال بچه دار شدن نیستند علت دارد و در عالم واقع كسي از بچه دار شدن يا ازدواج کردن بدش نمي آيد. موضوع به مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه باز می گردد که مسئولین باید برای رفع مشکلات تلاش کنند.
اگر اجازه دهید کمی به موضوع سرشماری نفوس و مسکن که اکنون در حال اجراست، بپردازیم. شما فلسفه برگزاری این سرشماری ها را چه می دانید و به نظر شما فواصل زمانی مناسب برای انجام سرشماری چگونه است؟
هدف از انجام سرشماري های نفوس و مسکن این است که از آنها در برنامه ريزي ها استفاده شود و بزرگ ترين كاربرد داده ها جمعیتی براي سازمان برنامه و بودجه است كه از آن براي برنانه ريزي هاي خود استفاده می کند.
به نظر شما مهم ترین نقدها و اشکالاتی که می توان به روند کنونی سرشماری نفوس و مسکن داشت، چیست؟
نبود نظارت کافی بر عملکرد آمارگیران همانند دوره های گذشته می تواند در دوره جاری نیز بر کیفیت داده های جمع آوری شده اثر سوء داشته باشد که در این زمینه مسئولین باید توجه و دقت کافی را به عمل آورند.
بحث توزيع متناسب جمعيت يك بحث بسيار مهم است كه در کشور ما به اين مسئله زياد توجه نمی شود و به نقطه انفجار رسیدن تهران از نظر جمعیت گوياي همين مدعا است. مسئولان بايد از اين توزيع نامتناسب جمعيت عبرت بگیرند و براي آينده تلاش کنند تا شرايط بهتري را فراهم کنند.
اينكه در کشور از منابع مادي و تجدیدناپذیر موجود به صورت غیر اصولی و بدون برنامه ریزی بهره برداری بیش از حد می شود گوياي اين است كه ما در كشور از همين داده هاي به دست آمده در سرشماري ها به خوبي استفاده نمي كنيم.
