رسانه های "شایعه رسان" بلای جان زندگی مردم
گسترش اخبار ضد و نقیض و عدم شفافیت دستگاههادر ارتباط با حوادث و وقایع، بازار شایعه را گسترش داده و سبب بروز التهاب می شود.
به گزارش تیتر شهر، شایعه، خبری بدون قطعیت است که دهان به دهان مردم می چرخد و اصالت آن مورد تشکیک است. شایعه قدمتی به اندازه خود انسان دارد و زمانی که او به شکل اجتماعی زندگی را آغاز کرد شایعه هم آغاز شد. شایعه آغاز جنگ، شایعه قحطی، شایعه شیوع بیماری و هزاران خبری که مردم بدون قطعیت آن را شنیده و برای دیگران نقل می کردند.
این روزها با گسترش شبکه های اجتماعی هم جنس شایعه ها فرق کرده و هم موضوعات به سرعت بسیار بالایی در جامعه منتشر می شود. هر روز شایعه های مختلفی منتشر می شود و به نوعی مردم نیز به آنها عادت کرده اند. مرگ چهره های مشهور یکی از مهمترین چالش هایی بود که جامعه ایران با آن روبه رو شد به طوری که وقوع یک حادثه مرگ بار برای فلان سوپراستار سینما یک جریان سازی بزرگی را به راه می انداخت. این مسئله اجتماعی ریشه در روحیه مردم دارد. طبق آمارهایی که در سال های متواتر نقل شده صحفه حوادث روزنامه ها بیشترین مخاطب را دارد به نحوی که بسیاری از روزنامه ها ضمیمه حوادث منتشر می کنند تا پاسخ گوی نیاز مخاطب باشند. هیجان و التهاب شاید حسی باشد که ایرانی را ناخودآگاه به آن علاقه مند هستند و این روزها نیز که هرکس می تواند یک رسانه باشد این مسئله تشدید شده است.
زمانی که در منطقه شهران انشعاب گاز منفجر شد، به سرعت خبرهای مختلفی در خصوص سایر حوادث نیز رخ داد به طوری که بسیاری تصور کردند نیمی از تهران در زمین فرو رفته است. وسعت شایعه ها به قدری همه گیر شده است که می تواند در صورت عدم شفاف سازی فضا بحران آفرین باشد به همین دلیل سازمان ها، ارگان ها و یا شخصیت هایی که برایشان شایعه های متعددی ایجاد می شود، باید به سرعت آن را تایید و یا آن را رد کنند.
از آنجايي كه بازگو كردن شايعه، نيازهاي گوينده را تا حدودي بر‌آورده مي‌كند، شايعه، شاخص مهمي براي سنجش روحيه است. شايعات بدبينانه در مورد شكست، مصيبت يا خيانت نشان می دهد که بسیاری از مردم طالب چنین اخباری هستند. نشان‌دهنده نگراني، اضطراب و تنفر كساني‌اند كه آنها را تكرار مي‌كنند. شايعات خوش‌بينانه در مورد ركورد توليد يا نويد صلح (شايعات رؤيايي) به رضايت خاطر يا اطمينان (اغلب اطمينان بيش از حد) اشاره دارند. با وجود اين، هر دو نوع شايعه، نشئت گرفته از روحيه پايين گوينده آن است.
شايعات اضطراب‌انگيز و نيز شايعات اطمينان‌بخش مبالغه‌آميز، نشان‌دهنده روحيه پايين گوينده آنهاست و باعث مي‌شوند تا انسانها مستعد پذيرش ديگر شايعات رؤيايي شده و آمادگي روبه‌رو شدن با واقعيات را نداشته باشند: "اگر قرار است ظرف چند ماه آينده جنگ تمام شود. چرا بايد به جبهه رفت؟" بنابراين، مطالعه شايعات، مي‌تواند شاخصي براي نشان دادن نيازها و هيجانات آن گروهي باشد كه شايعه در ميانشان رواج دارد.
شايعات، اغلب شاخص روحيه گروههاي خاصي‌اند. از آنجايي كه شايعات، نوعاً شفاهي گسترش مي‌يابند، فردي كه آن را مي‌شنود، احتمالاً براي دوستان،همسايگان و همكاران خود نقل مي‌كند، زیرا شايعه اغلب از طريق شبكه‌هاي كم و بيش جاافتاده‌اي انتقال مي‌يابد، هر شايعه، در گروه خاصي رواج مي‌يابد. نيازها (آرزوها و خصومتهاي هر گروه)، از طريق حكايتهاي نادرستي كه در ميان آنها رواج دارد، آشكار مي‌شود.
بي‌شك شايعات براي جامعه اهميتي ملي دارند و نوعي ناهنجاري اجتماعي‌اند كه هر ملتي بايد با اتحاد، براي مقاومت در برابر آن و از بين بردن آن، اقدام كنند.
شايعه را نبايد كاري غير‌عادي همچون يك پريشان‌گويي عجيب و در عين حال پيش پاافتاده در رفتار اجتماعي معقول بشر انگاشت. بلكه برعكس، اصلي كه شايعه بر آن مبتني است فراگير بوده و كاربرد وسيع دارد. تحريفي كه شايعه در مسير خود براي يادآوري، فراموش كردن، تجسم، تخيل و دليل‌تراشي خود نشان مي‌دهد، دقيقاً نوعي تحريف است كه در بيشتر اشكال ارتباطات انساني ديده مي‌شود. براي مثال: افسانه‌ها، داستانهاي ديرپايي از پيروزيها يا حوادثي‌اند كه به صورت كانوني در خدمت افتخارات فرهنگي و سنت يك خانواده، قبيله يا ملت درآمده‌اند. اصولي كه دست‌اندركار تحريف در مورد شايعات عادي‌اند در امور دادگاهها، ابراز تجارب گذشته، بذله‌گويي، شرح حالها، ضرب‌المثلها و كنايه‌ها و استعاره‌ها و حتي در نگارش تاريخ و خلق آثار هنري نيز خودنمايي مي‌كنند. تمايل به تسطيح، برجستگي و همانندسازي با زمينه‌هاي شخصي و فرهنگي در تمامي اشكال ارتباطات انساني كه شديداً محدود به معيارهاي بيروني و غيرشخصي واقعيت نيستند. ديده مي‌شود.»
هرچند شایعه انواع و اقسام مختلفی دارد اما دراین جا قرار است به شایعه های حوزه شهری و علل گسترش آن بپردازیم.
در زمان احداث طبقه دوم اتوبان صدر، اتفاقی رخ داد و چند عدد از بلوک های نصب شده سقوط کرد. هر چند این مسئله یک رویداد واقعی بود اما چند ماه بعد شایعه سقوط پل صدر به سرعت پیچید و این در حالی بود که بعد ها شایعه احتمال ریزش پل صدر در روزهای عادی به سرعت شایع شد. انفجار در مترو تهران، زلزله تهران، فرونشست زمین در مناطق خاص و گسترش مواد رادیو اکتیو در منطقه امیرآباد از جمله شایعه های شهری است که چند ساله گذشته دست به دست شده است. شبکه های اجتماعی به دو دلیل ظرفیت بالایی برای گسترش شایعه دارد، نخست سرعت انتقال و دوم تولید مطلب از طرف مردم و این مسئله زمانی که با عدم اعتماد به رسانه های رسمی مانند صدا و سیما همراه می شود این ظرفیت را ایجاد می کند شایعه به سرعت منتقل شود.
تلگرام شاید بیشترین توفیق را در میان شبکه های اطلاع رسان به دست آورد زیرا از طرف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به نحوی حمایت شد و با عقد یک قرار داد شرکت تلگرام را مجاب کردند تا در صورت رعایت بعضی از اصول امنتیتی و اخلاقی این شبکه اطلاع رسان به عنوان شبکه نیمه رسمی فعالیت کند. حال گروه ها و کانال های بسیاری در این شبکه ایجاد شد و سرعت انتقال شایعه به شدت فزونی گرفت. به طور حتم می توان گفت که در هیچ زمانی شایعه چنین بستر فراهمی را در اختیار نداشته است و همین مسئله کار کسانی را که برایشان شایعه درست می شود را به شدت سخت می کند. اما اگر روابط عمومی سازمان ها یا شخصیت های برجسته که شایعه پیرامونشان ساخته می شود در ساعات اولیه شایعه آن را تکذیب یا تایید کنند قطعا از گسترش آن جلوگیری خواهد شد.
به گزارش تیتر شهر، شایعه، خبری بدون قطعیت است که دهان به دهان مردم می چرخد و اصالت آن مورد تشکیک است. شایعه قدمتی به اندازه خود انسان دارد و زمانی که او به شکل اجتماعی زندگی را آغاز کرد شایعه هم آغاز شد. شایعه آغاز جنگ، شایعه قحطی، شایعه شیوع بیماری و هزاران خبری که مردم بدون قطعیت آن را شنیده و برای دیگران نقل می کردند.
این روزها با گسترش شبکه های اجتماعی هم جنس شایعه ها فرق کرده و هم موضوعات به سرعت بسیار بالایی در جامعه منتشر می شود. هر روز شایعه های مختلفی منتشر می شود و به نوعی مردم نیز به آنها عادت کرده اند. مرگ چهره های مشهور یکی از مهمترین چالش هایی بود که جامعه ایران با آن روبه رو شد به طوری که وقوع یک حادثه مرگ بار برای فلان سوپراستار سینما یک جریان سازی بزرگی را به راه می انداخت. این مسئله اجتماعی ریشه در روحیه مردم دارد. طبق آمارهایی که در سال های متواتر نقل شده صحفه حوادث روزنامه ها بیشترین مخاطب را دارد به نحوی که بسیاری از روزنامه ها ضمیمه حوادث منتشر می کنند تا پاسخ گوی نیاز مخاطب باشند. هیجان و التهاب شاید حسی باشد که ایرانی را ناخودآگاه به آن علاقه مند هستند و این روزها نیز که هرکس می تواند یک رسانه باشد این مسئله تشدید شده است.
زمانی که در منطقه شهران انشعاب گاز منفجر شد، به سرعت خبرهای مختلفی در خصوص سایر حوادث نیز رخ داد به طوری که بسیاری تصور کردند نیمی از تهران در زمین فرو رفته است. وسعت شایعه ها به قدری همه گیر شده است که می تواند در صورت عدم شفاف سازی فضا بحران آفرین باشد به همین دلیل سازمان ها، ارگان ها و یا شخصیت هایی که برایشان شایعه های متعددی ایجاد می شود، باید به سرعت آن را تایید و یا آن را رد کنند.
از آنجايي كه بازگو كردن شايعه، نيازهاي گوينده را تا حدودي بر‌آورده مي‌كند، شايعه، شاخص مهمي براي سنجش روحيه است. شايعات بدبينانه در مورد شكست، مصيبت يا خيانت نشان می دهد که بسیاری از مردم طالب چنین اخباری هستند. نشان‌دهنده نگراني، اضطراب و تنفر كساني‌اند كه آنها را تكرار مي‌كنند. شايعات خوش‌بينانه در مورد ركورد توليد يا نويد صلح (شايعات رؤيايي) به رضايت خاطر يا اطمينان (اغلب اطمينان بيش از حد) اشاره دارند. با وجود اين، هر دو نوع شايعه، نشئت گرفته از روحيه پايين گوينده آن است.
شايعات اضطراب‌انگيز و نيز شايعات اطمينان‌بخش مبالغه‌آميز، نشان‌دهنده روحيه پايين گوينده آنهاست و باعث مي‌شوند تا انسانها مستعد پذيرش ديگر شايعات رؤيايي شده و آمادگي روبه‌رو شدن با واقعيات را نداشته باشند: "اگر قرار است ظرف چند ماه آينده جنگ تمام شود. چرا بايد به جبهه رفت؟" بنابراين، مطالعه شايعات، مي‌تواند شاخصي براي نشان دادن نيازها و هيجانات آن گروهي باشد كه شايعه در ميانشان رواج دارد.
شايعات، اغلب شاخص روحيه گروههاي خاصي‌اند. از آنجايي كه شايعات، نوعاً شفاهي گسترش مي‌يابند، فردي كه آن را مي‌شنود، احتمالاً براي دوستان،همسايگان و همكاران خود نقل مي‌كند، زیرا شايعه اغلب از طريق شبكه‌هاي كم و بيش جاافتاده‌اي انتقال مي‌يابد، هر شايعه، در گروه خاصي رواج مي‌يابد. نيازها (آرزوها و خصومتهاي هر گروه)، از طريق حكايتهاي نادرستي كه در ميان آنها رواج دارد، آشكار مي‌شود.
تعداد شايعاتي كه در يك گروه معين پخش مي‌شود، شاخصي براي نشان دادن ميزان برطرف شدن نيازهاي اطلاعاتي مردم توسط سيستم رسمي ارتباطات (روزنامه و راديو در ميان غير‌نظاميان) است. كثرت شايعات نشانگر آن است كه مردم از منابع رسمي، اطلاعات كافي به دست نمي‌آورند، يا آنكه گروه، به سيستم رسمي ارتباطات، اعتماد ندارد.
سانسور یکی از مهترین بسترهای لازم برای گسترش شایعه است. زمانی که مردم خبری را از منابع غیر رسمی مطلع می شوند و رسانه های رسمی آن را سانسور می کنند در صورت تایید آن خبر در آینده رسانه های رسمی اعتبار خود را از دست داده و نزد افکار عمومی به شدت غیر قابل اعتماد جلوه می کنند از همین رو زمینه برای بروز شایعه بسیار آماده می گردد.
بي‌شك شايعات براي جامعه اهميتي ملي دارند و نوعي ناهنجاري اجتماعي‌اند كه هر ملتي بايد با اتحاد، براي مقاومت در برابر آن و از بين بردن آن، اقدام كنند.
آنچه كه توجه محققان و انديشمندان را در بررسي پديده شايعه به خود جلب كرده، قوانين حاكم بر شايعات است. اين اصل رواني است كه ما انسانها تمايل داريم بين ما و ديگران يا ما و آنها، دوستان و دشمنان، خوديها و غير‌خودي‌ها تمايز قائل شويم شايعه هنگامي انتشار مي‌يابد و بر شدت و سرعت آن افزوده مي‌شود كه ميان افراد هم‌فكر و گروههاي همگن نفوذ كند. يعني موضوع مطرح شده نزد همه و يا بيشتر افراد آن گروه اهميت زيادي داشته باشد و ابهام نيز يكي از شرطهاي اصلي براي ايجاد و گسترش شايعه است.
معمولاً به منظور جذب مخاطبان و واقعي جلوه دادن موضوع شايعه، قسمتهايي از خبر واقعي يا قسمتي از حقيقت در آن گنجانده مي‌شود، اما هنگام انتقال و برخورد با اذهان افراد، دستخوش تحولات و تغييراتي مي‌گردد و تا حدي مطالب دروغ و جزئيات خيالي و رؤيايي، بخشهاي ديگر موضوع شايعه را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهند كه تشخيص دروغ يا واقعيت بودن آن بسيار مشكل مي‌شود. اين تغيير و تحولات از قوانين خاصي كه بر شايعات حاكم‌اند، پيروي مي‌كنند. يعني براي تغيير پيام و تبديل آن به يك شايعه و ايجاد تغيير و دگرگوني ذهني در مخاطبان سه فرآيند كلي تسطيح، برجستگي و همانندسازي، موجب زدودن حقيقت، اغراق‌سازي و زياد كردن تحريفات موجود در شايعه مي‌شوند. البته، تحقيقات روان‌شناسان اجتماعي نشان داده است كه عوامل اجتماعي و فرهنگي در ادراك حسي انسان تأثير به‌سزايي دارد.
به همين سبب است كه انسانهايي كه فرهنگهاي متفاوتي دارند در برخورد با پديده‌اي مثل شايعه، ادراك متفاوتي دارند. آلپورت و پستمن معتقدند كه اصول سه‌گانه ياد شده تنها به شايعات محدود نمي‌شوند و كاربردي وسيع‌تر و فراتر از اين پديده دارند و تمامي اشكال ارتباطات انساني را در برمي‌گيرند.
آن دو در اين خصوص مي‌‌نويسند:
شايعه را نبايد كاري غير‌عادي همچون يك پريشان‌گويي عجيب و در عين حال پيش پاافتاده در رفتار اجتماعي معقول بشر انگاشت. بلكه برعكس، اصلي كه شايعه بر آن مبتني است فراگير بوده و كاربرد وسيع دارد. تحريفي كه شايعه در مسير خود براي يادآوري، فراموش كردن، تجسم، تخيل و دليل‌تراشي خود نشان مي‌دهد، دقيقاً نوعي تحريف است كه در بيشتر اشكال ارتباطات انساني ديده مي‌شود. براي مثال: افسانه‌ها، داستانهاي ديرپايي از پيروزيها يا حوادثي‌اند كه به صورت كانوني در خدمت افتخارات فرهنگي و سنت يك خانواده، قبيله يا ملت درآمده‌اند. اصولي كه دست‌اندركار تحريف در مورد شايعات عادي‌اند در امور دادگاهها، ابراز تجارب گذشته، بذله‌گويي، شرح حالها، ضرب‌المثلها و كنايه‌ها و استعاره‌ها و حتي در نگارش تاريخ و خلق آثار هنري نيز خودنمايي مي‌كنند. تمايل به تسطيح، برجستگي و همانندسازي با زمينه‌هاي شخصي و فرهنگي در تمامي اشكال ارتباطات انساني كه شديداً محدود به معيارهاي بيروني و غيرشخصي واقعيت نيستند. ديده مي‌شود.»
هرچند شایعه انواع و اقسام مختلفی دارد اما دراین جا قرار است به شایعه های حوزه شهری و علل گسترش آن بپردازیم.
در زمان احداث طبقه دوم اتوبان صدر، اتفاقی رخ داد و چند عدد از بلوک های نصب شده سقوط کرد. هر چند این مسئله یک رویداد واقعی بود اما چند ماه بعد شایعه سقوط پل صدر به سرعت پیچید و این در حالی بود که بعد ها شایعه احتمال ریزش پل صدر در روزهای عادی به سرعت شایع شد. انفجار در مترو تهران، زلزله تهران، فرونشست زمین در مناطق خاص و گسترش مواد رادیو اکتیو در منطقه امیرآباد از جمله شایعه های شهری است که چند ساله گذشته دست به دست شده است. شبکه های اجتماعی به دو دلیل ظرفیت بالایی برای گسترش شایعه دارد، نخست سرعت انتقال و دوم تولید مطلب از طرف مردم و این مسئله زمانی که با عدم اعتماد به رسانه های رسمی مانند صدا و سیما همراه می شود این ظرفیت را ایجاد می کند شایعه به سرعت منتقل شود.
تلگرام شاید بیشترین توفیق را در میان شبکه های اطلاع رسان به دست آورد زیرا از طرف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به نحوی حمایت شد و با عقد یک قرار داد شرکت تلگرام را مجاب کردند تا در صورت رعایت بعضی از اصول امنتیتی و اخلاقی این شبکه اطلاع رسان به عنوان شبکه نیمه رسمی فعالیت کند. حال گروه ها و کانال های بسیاری در این شبکه ایجاد شد و سرعت انتقال شایعه به شدت فزونی گرفت. به طور حتم می توان گفت که در هیچ زمانی شایعه چنین بستر فراهمی را در اختیار نداشته است و همین مسئله کار کسانی را که برایشان شایعه درست می شود را به شدت سخت می کند. اما اگر روابط عمومی سازمان ها یا شخصیت های برجسته که شایعه پیرامونشان ساخته می شود در ساعات اولیه شایعه آن را تکذیب یا تایید کنند قطعا از گسترش آن جلوگیری خواهد شد.
