بازار داغ دیپلماسی مبادله در افغانستان

هرچند مفهوم دیپلماسی عمومی دهه هاست در عرصه روابط بین الملل ظاهر شده است اما دوران پس از جنگ سرد را می توان دوران اوج گیری این مفهوم دانست. اساسا در این دوران لایه های عمیق تری از روابط بین الملل در سایه شکستن فضای متصلب و ساده دوقطبی بروز پیدا کرد. دیپلماسی عمومی با یک هدف عمده یعنی اصلاح تصویر یک کشور در بین مردم کشورهای هدف وارد دستگاه دیپلماسی کشورها شد و به مرور تبدیل به یک بخش اصلی شد که باید با این اصلاح تصویر هزینه های برقراری رابطه با کشور هدف را کاهش می داد.

 

در این بین به مرور خود دیپلماسی عمومی ابعاد مختلفی پیدا کرد و از یک منظر بر اساس ابزارهای به کار رفته شاخه های مختلفی را به خود دید. یکی از این شاخه های مهم بی شک دیپلماسی مبادله می باشد که در آن یک کشور تلاش می کند با اعطای بورسیه های تحصیلی و فرصت های مطالعاتی به نخبگان دانشگاهی کشور هدف یا برگزاری دوره های دانش افزایی در زمینه های مختلف همچنین تاسیس شعب دانشگاهی در آن کشور ضمن ارایه خدمات به اهداف خود در عرصه دیپلماسی عمومی دست پیدا کند.

 

به دنبال چنین فعالیتی در کوتاه مدت به شرط استفاده درست تبلیغاتی و بهره مندی از عناصر هوشمند رسانه ای تصویر کشور ارایه دهنده خدمات اصلاح و به عنوان یک کشور خیّر مطرح خواهد شد. در میان مدت ضمن ایجاد وابستگی علمی در نسل های آینده، نسل جدیدی از مدیران و نخبگان را تربیت خواهد کرد که نگاه مثبتی به کشوری که در آن تحصیل کرده اند خواهند داشت و به صورت طبیعی در تصمیم گیری های خود برای آن کشور اولویت قایل خواهند بود. استفاده صحیح از این ابزار استمرار نگاه مثبت به یک کشور در سایه گرایش نخبگانی را به دنبال خواهد داشت.

 

در این بین افغانستان به عنوان کشوری که در یک دوران گذار بسیار مهم قرار دارد و تحولات پیچیده و سریع اجتماعی را تجربه می کند از یک سو و نیاز فراوانی که به توسعه دانش های مختلف دارد از سوی دیگر عرصه مهمی از رقابت های کشورها در حوزه دیپلماسی مبادله طی یک دهه گذشته بوده است. به طوری که تقریبا تمام کشورها در حال تلاش هستند در این رقابت جایگاه مطلوبی برای خود بیابند. این رقابت چندان شدید است که گاهی بسیاری از بورسیه های اختصاص داده شده به افغانستان بدون متقاضی باقی می ماند یا برای نخبگانی که دارای ویژگی های خاص استعدادی یا خانوادگی هستند چند امکان بورسیه فراهم می شود. به عبارت دیگر گاهی عرصه رقابت بین کشورها به سطح رقابت برای جذب یک فرد خاص تبدیل می شود.

 

اما اگر بخواهم مروری بر عملکرد مهم ترین کشورهای فعال در این عرصه داشته باشیم می توانیم از هندوستان، ایالات متحده آمریکا، ترکیه و عربستان سعودی نام ببریم. هندی ها را از نظر قدمت، حجم و میزان تاثیرگذاری دیپلماسی مبادله می توان در جایگاهی مهم برای بسیاری از کشورهای منطقه دانست. تعداد بالای دانشگاه های با کیفیت، سهولت جذب، سیستم آموزشی بر مبنای زبان انگلیسی و ارزان بودن زندگی در این کشور را می توان از مهم ترین دلایل جذب دانشجویان کشورهای مختلف به نظام آموزشی هند از دیرباز دانست. به طوری که حتی پیش از آغاز مشکلات داخلی در افغانستان و سیل مهاجرت مردم و نخبگان، هندوستان یکی از مقاصد اصلی تحصیل فرزندان افغانستانی بوده است. این قدمت در کنار حجم بالای دانشجویان افغانستانی در دانشگاه های هند موجب بالا بودن شاخص تاثیرگزاری این کشور بوده است. به این معنا که در بین کسانی که طی 15 سال گذشته در مناصب مهم حکومتی افغانستان حاضر بوده اند میزان دانش آموختگان دانشگاه های هندی بالا بوده است.

 

آمریکایی ها از دیرباز با ارایه بورسیه های جذاب بر اساس مکانیسم جذب نخبه ترین افراد کشورهای مختلف فعال ترین کشور جهان در این زمینه بوده اند و افغانستان هم با دارا بودن جوانان بااستعداد فراوان از این قاعده مستثنی نبوده است. اما به علت میل بازگشت کم مگر در موارد خاص که با توجه به شرایط غیرقابل مقایسه زندگی در آمریکا و افغانستان بدیهی است، آمریکایی ها نتوانسته اند از این طریق تاثیر متناسب با هزینه کرد خود را داشته باشند. لذا به نظر می رسد تاسیس دانشگاه آمریکایی افغانستان مسیری است برای کاهش تبعات مهاجرت بی بازگشت نخبگان افغانستانی به آمریکا. البته تاسیس این دانشگاه می تواند در زمینه های دیگری هم به آمریکایی ها کمک نماید. نخست، کشف و جذب استعدادهای برتر افغانستان به جامعه علمی و پژوهشی داخل آمریکا، دوم، بالا بردن درصد حضور بانوان در محیط های علمی به عنوان یک هدف کلان ایشان در افغانستان و تغییر هنجارهای موجود در این زمینه از طریق ارایه خدمات و تسهیلات ویژه به ایشان.

 

ترکیه در راستای سیاست های ترک محور خود در منطقه در گذشته بیشتر معطوف به حمایت از ازبک ها بوده است اما به نظر می رسد این کشور در ابتدای مسیر توسعه نگاه خود به افغانستان به صورت جدی وارد عرصه دیپلماسی مبادله هم شده است. البته برای زمینه سازی مناسب برای رسیدن به اهداف این کشور مدارس افغان-ترک حدود دو دهه است که در افغانستان فعالیت می کنند و ضمن ایجاد برندی مطلوب در عرصه آموزش برای این کشور زمینه را برای جذب دانش آموزان نخبه افغانستانی به نظام آموزشی ترکیه فراهم می آورد. در مورد عربستان هم باید گفت تمرکز این کشور بر نخبگان مذهبی و جذب ایشان به دانشگاه های مکه و مدینه می باشد. این خط مشی که سابقه نسبتا طولانی دارد در گذشته نسلی از رهبران مذهبی افغانستان را تربیت کرده است و در طول دوران جهاد هم از طریق حمایت از مدارس مذهبی مهاجرین در پاکستان و جذب استعدادهای برتر این مدارس ادامه داشته است. البته به این لیست می توان تمام کشورهای عضو اتحادیه اروپا به ویژه انگلستان، پاکستان، چین، ژاپن، مصر، قزاقستان، روسیه و تاجیکستان را نیز اضافه نمود.